Eĉ antaŭ ol enoficiĝi, la elektita prezidanto Donald Trump denuncis la uzkoston de la Panama kanalo, klaĉadis kontraŭ la ĉina influo kaj minacis alproprigi al si tiun infrastrukturon. La longa historio de Vaŝingtonaj enmiksiĝoj en la istmon datiĝas de la 19-a jarcento kaj ilustras ŝanĝiĝeman rilaton inter Usono kaj la internacia juro.
“La politiko de nia regno estas tiu de usona kanalo sub usona regado : Usono ne povas al si permesi rezignon pri ĝia regado favore al eŭropa regno”. La aŭtoro de la antaŭa aserto ne estas Donald Trump en 2025, sed alia loĝanto de Blanka Domo : Rutherford Hayes (1877-1881), kiu tiamaniere alparolis la Kongreson en 1880. Nelonge antaŭe, Ferdinand de Lesseps, prezidanto de la Compagnie Universelle du Canal Interocéanique (‘Universala Kompanio de la Interoceana Kanalo'), provis konvinki Usonon ke ĝi investu en lia projekto por konstrui kanalon ĉe marnivelo —tio estas, sen kluzoj, kiel la Sueza kanalo, sed tio poste riveliĝis nefareble— kiu transiros la istmon de Panamo. “Nia ŝipa potenco duobliĝos, kondiĉe ke ni ne faru la frenezaĵon serĉi internaciajn garantiojn aŭ permesu ke aliaj potencoj partoprenos en ĉi tiu nur usona entrepreno”, aldonis Theodore Roosevelt (1901-1909) jarojn antaŭ la kanalmalfermo en 1914. Pri tiu afero, la politiko de Vaŝingtono ĉiam estis tiu de usona kanalo konstruita kaj regata de usonanoj sur usona teritorio.
Usono regis la tutan Kalifornian Pacifikan marbordon ekde la fino de la milito kontraŭ Meksiko en 1848. Tio estis sekvita de la marbordoj de Oregono kaj Alasko post la aĉeto al Rusujo de ĉi-lasta teritorio en 1867. La loĝantaro de Kalifornio spertis konsiderindan pliiĝon pro la orimpetego komenciĝinta en 1848. Tamen, la surtera vojo por atingi Pacifikon daŭre estis longa kaj eksterordinare danĝera. Koncerne la maran vojon tra Horna Kabo, ĝi havis 11.300 kilometrojn da longo kaj estis tre malloga. Nur en 1870 ekfunkciis unua fervoja linio kiu ebligis atingi la okcidentan marbordon.
La trairo de la centramerika istmo tra ĝia plej mallarĝa sekcio estis objekto de multaj studadoj. Iom post iom oni praktike efektivigis solvojn celantajn redukti al malpli ol duono la distancon de la longa periplo tra la sudo de la kontinento. Meze de la 19-a jarcento, ŝipoj de la Accessory Transit Company —kompanio kreita de Cornelius Vanderbilt— transiris la istmon tra Nikaragvo, irante supren sur la rivero San Juan kaj poste transirante la Grandan Lagon de Nikaragvo. La ekspedicio finiĝis per surĉevala trairo de proksimume dek kvin kilometroj tra la istmo de Rivas ĝis alveno al Pacifiko. Ĉi tiu —relative simpla— itinero trairis regionon, kiu malpli suferis malarion kaj flavan febron ol Panamo kaj meritis la favorojn de la usona kongreso. Tamen, estis la panama vojo kiu iom post iom iĝis preferata por la migrantaj fluoj per la kreo de la Panama Fervojo en 1855.
Kiu regas la kanalon ?
La konstruado de interoceana kanalo estis pli tikla afero pro loĝistikaj kialoj, sed ankaŭ juraj. Ĉar la laboro devis efektiviĝi sur teroj de suverena ŝtato, al ĉi-lasta apartenis la difino de ĝia jura reĝimo. La Sueza kanalo devenis de franca iniciato sur egiptaj teroj kaj, per la Konstantinopola Konvencio de 1888, Kairo akceptis garantii ĝian neŭtralecon dum milit- kaj pac-tempo. La perspektivo de interoceana kanalo en la centramerika istmo siaflanke prezentis duoblan demandon : kiu ĝin regos kaj kiu estos ĝia statuso ?
Por Usono, la strategia graveco de tiu infrastrukturo estis nenegebla. Maltrankvila pro la aspiroj de Britujo en la regiono, Vaŝingtono subskribis kun Londono, en 1850, la Traktaton de Clayton-Bulwer, kiu metis ajnan kanalprojekton —konstruotan en ĉu Nikaragvo aŭ Panamo— sub la komunan patronecon de ambaŭ regnoj. Laŭ la traktatkondiĉoj, ĝi estos neŭtrala vojo, sen fortikaĵoj kaj en kiu ambaŭ regnoj ĝuos egalecon de traktado. Tamen, Usono bedaŭris esti doninta al Londono tiun regadrajton super tio, kion ĝi konsideris sia postkorto. Post la milito kontraŭ Hispanujo en 1898, Usono iĝis unuaranga potenco ne nur en la kariba regiono, sed ankaŭ en Pacifiko. La ebleco rapide mobilizi ĉiujn ĝiajn armeojn okaze de konflikto iĝis strategia prioritato : la batalŝipo USS Oregono, kun bazo en San-Francisko, devis trairi Hornan Kabon, per 90-taga vojaĝo, por partopreni en la batalo de Santiago de Kubo kontraŭ la hispanoj.
Vaŝingtono spektis sen bedaŭro la fiaskon de la projekto stimulita de Ferdinand de Lesseps kaj bankroton de la Universala Kompanio de la Interoceana Kanalo, malfondita en Februaro 1889. Nova duflanka traktato subskribita kun Londono en Novembro 1901 liberigis Vaŝingtonon de la sindevontigoj de 1850 : la nordamerika regno konstruos kaj ekspluatos la kanalon sole, kvankam ĝi estos malferma al ĉiuregnaj komercaj aŭ armeaj ŝipoj. Oni diris nenion pri la milittempa situacio, kio signifis ke la usonanoj povis memdecide fermi la kanalon.
Restis intertrakti kun la kolombia registaro, kiu tiam havis suverenecon super la istmo de Panamo, situanta en provinco malproksima de Bogoto. Tiam, kiel nun, neniu vojo trairis la ĝangalon de Darién, danĝera areo kiun la enmigrintoj ankoraŭ hodiaŭ transiras piede. Projekto de traktato kun la kolombiaj aŭtoritatoj redaktita komence de 1903 antaŭvidis la transdonon de terstrio de 6-mejloj (9,7 kilometroj) da larĝo laŭlonge de la estonta kanalo per 100-jara lukontrakto renovigebla kaj inkluzivis la eblecon ke Vaŝingtono instalos soldatojn kaj tribunalojn tie kaj krome ĝi povos plenumi policajn taskojn.
La kolombia parlamento tamen rifuzis ratifi la tekston. Profitante la malproksimecon de Panamo al la ĉefurbo, Usono instigis ribelon de la loka garnizono kaj poste malhelpis la alvenon de kolombiaj helpotrupoj per marvojo. La teritorio proklamis sian sendependecon kaj Vaŝingtono rapidis rekoni ĝin. Tuj, en Novembro 1903, estiĝis nova interkonsento pri la konstruado de kanalo : Traktato Hay-Bunau-Varilla (1) porĉiame transdonis al Usono terstrion de 10 mejloj (16,1 kilometroj) da larĝo laŭlonge de la estonta kanalo : areon de 1.430 kvadrataj kilometroj. Ĝia administracio havis rajtigon por plenumi policajn taskojn en la urboj de Panamo kaj Colón, situantaj ekster la kanalzono.
Male al la franca kanalprojekto, kiu devenis de privata iniciato ĉiam serĉante financadon, la usona registaro estis tiu, kiu senpere estris la laborojn, sen monproblemoj kaj per armea organizo. La vorkoj finiĝis en 1914. Sub armea administrado, la tielnomita Kanala Zono dependis de administra konsilantaro nomumita de la Ministrejo pri Defendo. Kvankam la loka loĝantaro profitis de ekonomia kaj sanserva progreso (kiu kaŭzis elradikigon de malario kaj flava febro), la panamanoj ĉiam pli malbone eltenis eksterlandan personaron kiu duigis la landon kaj, fakte, kreis kolonian enklavon. La tumultoj multiĝis ĉe la fino de la 1950-a jardeko kaj kulminis per tiuj de Januaro 1964, kiu rezultigis 25 mortintojn.
Tiuj okazaĵoj serioze makulis la reputacion de Usono en la tuta Latinameriko kaj kondukis la diversajn usonajn administraciojn komenci intertraktadojn kun panamaj regantoj. Prezidanto Ronald Reagan ofte riproĉis al sia demokrata antaŭulo Jimmy Carter, ke ĉi tiu subskribis serion da traktatoj kun generalo Omar Torrijos en 1977. Temis pri du malsamaj instrumentoj : la Traktato de la Panama Kanalo metis finon al la ekzisto de la Kanala Zono la 1-an de Oktobro 1979 kaj antaŭvidis transdoni administradon de la infrastrukturo al panamaj aŭtoritatoj la 31-an de Decembro 1999 ; la Traktato pri Neŭtraleco, siaflanke, garantiis ke “dum pac- kaj milit-tempo, [la kanalo] restos sekura kaj malferma por la paca cirkulado de ĉiuregnaj ŝipoj laŭ tuta egaleco”. Finfine, duflanka deklaro precizigis ke ambaŭ regnoj “devas [...] defendi la kanalon kontraŭ iu ajn minaco por la reĝimo de neŭtraleco kaj konsekvence havas rajton agi kontraŭ iu ajn agreso aŭ minaco rekte farita kontraŭ la kanalo aŭ paca transito de ŝipoj tra la kanalo”. Vaŝingtono do havis rajton de interveno. Sed neniu minaco kontraŭ la infrastrukturo —tiam ankoraŭ administrita de Usono— pravigis la armean operacon okazintan inter Decembro 1989 kaj Januaro 1990 por kapti kaj juĝi generalon Manuel Noriega, tiama potenculo de Panamo.
Jam en panamaj manoj, la Kanala Aŭtoritato devis adapti la infrastrukturon al evoluo de tutmonda mara trafiko kaj pliiĝo de la grandeco de ŝipoj ; en 2016, nova kluzaro estis inaŭgurita post dek jaroj da laboro. Oni ankaŭ trafis la efikojn de pluvomanko, kiu malpliigis la disponeblecon de dolĉa akvo necesa por la funkciado de la kluzoj, ĝis tia grado ke, fine de 2023, la kadenco de trairoj reduktiĝis al preskaŭ kvarono. Ĉiel, bone aŭ malbone, la kanalo estas trapasita de ĉirkaŭ 5% de la tutmonda mara trafiko kaj daŭre estas esenca por ligi la usonajn havenojn de la atlantikaj kaj pacifikaj marbordoj. Fakte, per 72,5% de la tuta trafiko, Usono estas ĝia ĉefa uzanto se oni konsideras la landojn de deveno kaj alcelo, sekvata de Ĉinujo per 22% (2).
“Ni reakiros ĝin”
La haveninstalaĵoj de Panamo ne eskapas el la avideco de ĉinaj kompanioj. La Honkonga firmao Hutchison Port Holdings surprenis la administradon de la havenoj de Balboa kaj Cristóbal en 1997. Male al kompanioj kiel Cosco, ne estas konate, ke Hutchison rekte dependas de la aŭtoritatoj de Pekino, sed la kontinua perdo de politikaj kaj ekonomiaj liberoj en Honkongo estigas dubojn. Koncerne la kanalon mem, ĝi daŭre estas sub rekta regado de Panamo. Kiel signo de sendependeco rilate Ĉinujon, la regno konservis rektajn ligojn kun Tajvano ĝis 2017, antaŭ ol aliĝi al la programo de la Novaj Silkvojoj (angle, Belt and Road Initiative, BRI) la sekvintan jaron.
“Ni ne donis ĝin al Ĉinujo, ni donis ĝin al Panamo kaj reakiros ĝin”, asertis Trump dum sia investada parolado la 20-an de Januaro. Nelonge post la vizito al Panamo de usona ministro pri Eksterlandaj Aferoj Marco Rubio, en Februaro 2025, Hutchison anoncis sian intencon cedi la administradon de 43 havenoj al usona financa kompanio BlackRock, asociita kun ital-svisa ŝipposedanto MSC, kio inkluzivas Balboa-on kaj Cristóbal-on. Ŝajne, la transakcio ĉagrenis la ĉinajn aŭtoritatojn kaj meze de Aprilo ĝi ankoraŭ ne efektiviĝis. Krome, panama prezidanto José Raúl Mulino deklaris, ke li ne renovigos interkonsenton pri la Novaj Silkvojoj.
La Traktato Hay-Bunau-Varilla de 1903 agnoskis la sendependecon de Panamo, sed sugestis ke Usono toleros neniun alian eksterlandan influon sur la istmon, kio signifis regadon super la eksterlanda politiko de Panamo. La Traktatoj Carter-Torrijos de 1977 metis finon al tiu aferstato limigante la usonan intervenon al okazoj en kiuj neŭtraleco de la kanalo estos kontestita. Trump denove ŝanĝis la aferstaton. En sia libro Suez Panama et les routes maritimes mondiales, la politikologo André Siegfried skribis jenon : “Oni konstatas en Usono tradician konflikton inter la doktrino pri respekto al internaciaj sindevontigoj kaj manifestado de kontinenta impertinento kiu malmulte zorgas pri diplomatiaj eventualaĵoj” (3). Ne estas dubo, ke ekde la jarkomenco, tio, kio trudiĝis, estas la manifestado de ĉi tiu kontinenta, se ne tutmonda, impertinento.
(1) Post la bankroto de la Universala Kompanio, inĝeniero Philippe-Jean Bunau-Varilla pledis antaŭ Usono favore al la konstruado de kanalo kun kluzoj kaj plenumis decidan rolon en la secesio de Panamo, kiu nomumis lin plenrajta ministro por intertrakti kun Vaŝingtono.
(2) Endas antaŭgarde konsideri tiujn nombrojn, ĉar la Kanala Aŭtoritato konsideras tiel devenon kiel alcelon, tial trafiko inter la du marbordoj de Usono povas esti kalkulita dufoje. Tamen, ili estas pli fidindaj ol tiuj indikitaj de la ŝipflagoj pro la tropezo de komplezaj flagoj.
(3) André Siegfried, Suez Panama et les routes maritimes mondiales, Armand Colin, Parizo, 1940.
Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (ILEI) kaj Serbia Esperanto-Ligo (SEL) de la 19a ĝis la 26a de julio 2025 okazigos la 58an kongreson de ILEI en Beogrado, la ĉefurbo de Serbio.
Esperantista vizito en la ĵus inaŭgurita Muzeo de Esperanto de Subirats en oktobro pasintjare. La muzeo, en la urbodomo mem, ekspozicias parteton de la havaĵoj de la eksa Hispana Esperanto-Muzeo, kiuj estas gardataj en la apuda magistrata arĥivejo. De maldekstre: Zdravka kaj Normand Fleury, Manuela Blanco, la aŭtoro de la artikolo kaj Raia Androvska.
Eksponaĵo en la Muzeo de Esperanto de Subirats. Foto: Raia Androvska.
Muzeo de Esperanto de Subirats. Foto: Raia Androvska.
La aŭtoro en la stokejo de la magistrata arĥivejo, kutime fermita al la publiko. Ĉiuj skatoloj en ambaŭ flankoj entenas havaĵojn de la muzeo.
Edukado.net lanĉos novan programon dum la 110a Universala Kongreso de Esperanto en Brno kaj esperas krei tradicion. Ni organizas Fakan Angulon, en kiu ni ebligos spert-interŝanĝojn, interkonigos homojn ne nur en kampo de Esperanto, sed precipe kadre de iliaj hobiaj kaj profesia lertoj.
La 59aj Baltiaj Esperanto-Tagoj (
6. Antaŭ 120 jaroj naskiĝis Lakshmishvar Sinha (1905-1928-1977), bengala instruisto, kunlaboranto de Rabindranath Tagore, eminenta barata esperantisto, farinta per Esperanto prelegvojaĝojn en Eŭropo, fondinto de Bengala Esperanto-Instituto (1963), aŭtoro de Esperanto-lernolibro por bengaloj (1974) kaj de kelkaj libroj, interalie, de la membiografiaj verkoj “Hindo rigardas Svedlandon” (1936) kaj “Jaroj sur tero” (1966), tradukinto de la novelaro de Tagore “Malsata ŝtono”, kiu aperis en 1961 kiel la unua volumo de la libroserio “Oriento-Okcidento”.
La junia numero de la revuo Esperanto malfermiĝas per nova skizo de strategia laborplano, kiun enkondukas historia trarigardo de prezidanto Duncan Charters. Laŭ li la teksto estas ”resumo de la bazaj elementoj” de la iam kompletigota plano.
Dum 2023 aperis en la revuo Esperanto granda kvanto de tekstoj de Duncan Charters pri la graveco de strategia planado. Jen en la maja numero de 2023.
En la junia numero de la revuo en 2023 aperis pli ol tripaĝa, dense enpaĝigita artikolo de Duncan Charters pri “Kvar grandaj strategiaj temoj – niaj defioj”.
Membroj de Majorka Esperantistaro kun Guillem Ramis, emerita instruisto kaj de ili ĝis tiam ne konata esperantisto.
Foto de Josep Salom Nadal estis lokita antaŭ lia domo dum la ceremonio. Li havas verdan stelon sur la roverso.
La stumbloŝtono.
Saint-Exupéry, Antoine de. La Eta princo / Tradukis el la franca lingvo Pierre Delaire. – 3a eldono. – Montrealo: Kanada Esperanto-Asocio, Paris: Espéranto-France. 2018. – 93 paĝoj. – Prezo: 12.60€
Johansson, Sten. La nepo de Marina: Originala romano en Esperanto. – Novjorko: Mondial, 2023. – 199 p.
Restas iom pli ol du monatoj ĝis la 
3. Portreto de la fama Israela verkistino, poetino kaj esploristino de literaturo Lea Goldberg (1911–70) troviĝas sur la averso de la 100-ŝekela israela monbileto. Lea, naskita en Kenigsbergo, pasigis la infanaĝon kaj junaĝon en Kaŭno, poste ŝi studentiĝis en Germanio, kaj en 1935 forveturis al Palestino. Por multaj ŝiaj poemoj estis komponita muziko, kaj ili fariĝis kvazaŭ parto de la popolarto, transdonataj de generacio al generacio. En 2020 la projekto de strata arto en Kaŭno vekis el forgeso la poetinon. La murpentraĵon kun ŝia portreto eblas vidi sur la domo 16B de la strato Kęstučio (aŭtoro: Linas Kaziulionis).
La asocio de gefiloj de malaperigitoj en Argentino 
La familio Oesterheld.
La korespond-anonco en 
La 27an de majo 2025 estis enretigita por publika legado la demonstra versio (demoversio) de la marta (printempa, laŭ la nordhemisfera vidpunkto) eldono de “La Ondo de Esperanto”. La 41-paĝa demoversio (pdf) enhavas plurajn tekstojn kaj tekstokomencojn el la riĉenhava 137-paĝa 323a numero de “La Ondo de Esperanto”, publikigita antaŭ preskaŭ du monatoj.
