Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Aaron Chapman el Kanado
Je ajna momento, ie en la mondo, homoj staras en vico por sperti timon. Ĉu temas pri hororfilmo, ĉu pri ondofervojo, ĉu pri fantomdomo. Ili scias, ke ili ekkrios, sed ili tamen antaŭĝojas. Ĉu tio ne ŝajnas iom stranga? Kial oni volus senti timon? Ĉu tio ne estas malagrabla emocio?
Fakte, timo havas pli bonan flankon ol ni kutime pensas. Kiam io timigas nin, la korpo komencas prepari sin por fuĝi aŭ batali. Adrenalino kaj aliaj kemiaĵoj plenigas nin je energio, malpliigas doloron, kaj momente sendas niajn zorgojn al la fono. La rezulto? Ni sentas nin viglaj, kvazaŭ ni estas en granda aventuro.
Kaj se ni scias, ke ni estas sekuraj. Ekzemple, en kinejo aŭ sur veturilo ĉe amuzparko, la cerbo povas reinterpreti tiujn reagojn kiel plezuron. Tio estas kial ni ofte ridas tuj post timkrio. La korpo travivas eŭforion, kaj la menso diras al ni: “Tio estis amuza!”
Kompreneble, ne ĉiuj ĝuas timon egale. Iujn homojn nature pli allogas riskoj kaj fortaj emocioj, dum aliaj preferas trankvilon. Ankaŭ niaj korpoj reagas malsame: unu persono eble ŝategas la kapturniĝon de rapida karuselo, sed malŝatas la subitan falon de alta ondofervojo.
Sed eĉ se ni timas, trapasi tiun timon povas doni al ni senton de fiero. Kiel post fini malfacilan libron aŭ kuri longan distancon, ni sentas, ke ni sukcesis. Eĉ se la racia cerbo scias, ke la zombioj ne estas realaj, la korpo reagas kvazaŭ ili estas. Do post kiam ni eliras el la fantomdomo viva (kaj ridanta), la sento de atingado estas tute vera.
Tio sendube estas parto de nia evoluo. En la pasinteco, tiuj, kiuj sciis kiam riski kaj kiam retiriĝi, povis trovi novajn manĝaĵojn aŭ teritoriojn, kaj pluvivi. Do niaj korpoj rekompencas nin pro saĝa, kvankam ne tro riskema, kuraĝo.
Timo ankaŭ kunligas nin al aliaj homoj. Sentoj estas kontaĝaj: se via amiko ekkrias kaj poste ekridas, vi probable faros same. La cerbo eĉ aktivigas la samajn regionojn kiam ni vidas iliajn reagojn. Kaj ĉar la hormono oksitocino elverŝiĝas dum streĉaj momentoj, ni sentas nin pli proksimaj al tiuj, kun kiuj ni travivas timon.
Kaj fine, ni bone memoras momentojn kiam ni spertas timon. Tio havas sencon: ni devas memori tion, kio povus endanĝerigi nin. Sed se tiu memoro ligiĝas al pozitiva sperto, kiel hororfilmo kun amikoj, ni eble volos refoje sperti ĝin. Denove kaj denove.
Do, tio estas kial timi povas esti amuze: temas pri sekura maniero senti sin viva, kuraĝa, kaj proksima al aliaj homoj.
Ni ĝojas prezenti al vi volontulon de TEJO, Konradon!
Rakontu iom pri vi! El kiu lando vi estas, kiom vi aĝas…?
Mi estas Konrado, 29-jara poldevenulo el Lodzo (pli precize el la urbo Zgierz – pron. zgjeĵ). Mi studis muzikteorion kaj koruskondukadon en la Muzikaltlernejo de Lodzo. Dum pluraj jaroj mi laboris parttempe kiel memstrata profesiulo (freelancer) pri diversaj muzikaj projektoj, kiel koruskantisto, aranĝisto kaj muzikredaktisto.
Mi ankaŭ loĝis du jarojn en Varsovio, sed ĝis nun neniam eksterlande, do ĉi tiu volontulado estas mia unua sperto de loĝado en alia lando.
Kion vi faras en via eksteresperantuja vivo, rilate al studoj, laboro? Kiuj estas viaj ŝatokupoj?
En mia libertempo mi daŭrigas mian muzikumadon kaj okupiĝas pri sportoj – ĉefe ludas volejbalon kaj de tempo al tempo sekvas matĉojn, ekzemple snukerajn. Mi volonte kuiras – kutime sen preciza recepto, kombinante tion, kio troveblas en la kuirejo. Krome min interesas scienco kaj lingvoj — aparte fonologio kaj interlingvistiko.
Kial vi decidis iĝi TEJO-volontulo?
Kialoj estas pluraj. Unue, momente mi ne havas aliajn klarajn planojn por mia estonta vivo. Due, mi sentis deziron ŝanĝi vivmedion por sperti eksterlandan loĝadon kaj enplektiĝi en internacian medion. Sed eble plej grave, mi volis iom distanciĝi de mia ĝisnuna vivo kaj retrovi min mem — en la mondo kaj en mia propra kapo.
Pri kio vi okupiĝos pleje en la Centra Oficejo? Kion vi volas fari por TEJO? Kion vi ŝatus lerni, sperti kaj atingi dum via volontulado?
Ĉar ni ĉiuj, tri volontuloj, ĵus komencas nian volontuladon, ni ankoraŭ lernas, kio precize apartenos al nia taskaro. Ni plenumas jam ĉiutagajn farendaĵojn en la Centra Oficejo — pritraktas retajn kaj fizikajn poŝtaĵojn — kaj konatiĝas kun diversaj iloj, kiujn oni uzas en la laboro. Poste mi espereble spertiĝos ankaŭ pri loĝistiko kaj organizado de eventoj, eble mi atingos bazajn kompetentojn pri tradukado.
Krome, mi volas aktive sperti la urban vivon en Roterdamo — vidindaĵojn, aktivadojn, muzikajn eventojn kaj internacian, viglan atmosferon.
Ĉu tiu ĉi estas via unua sperto en Esperantujo? Aŭ ĉu vi jam havis spertojn en la Esperanto-movado?
Mi eklernis la lingvon dum la pandemio. Post ioma tempo, kiam mi finfine partoprenis realvivajn eventojn, mi rapide rimarkis, ke esperantumado fariĝis io neforlasebla. Ĝis nun mi partoprenis plurajn aranĝojn, pri kelkaj mi helpis aŭ eĉ kunorganizis ilin.
Kion signifas por vi Esperanto? Kion signifas por vi esti esperantisto?
Por mi Esperanto estas ideo de pli justa internacia komunikado, kiu plene kongruas kun mia mondcivitanecaj sentoj. Danke al ĝi mi konatiĝas kaj amikiĝas kun diversaj interesaj personoj, kaj mi ekŝatis lerni lingvojn ĝenerale — kion mi antaŭe malamis kaj nun faras kun plezuro.
Laŭ mia humila opinio, esperantisto estas persono, kiu celas uzi la lingvon, aŭ pretas lerni ĝin, por interrilati kun malsamlingvanoj. Ri ne nepre parolas flue kaj sen eraroj; sufiĉas, ke ri pretas progresi ĝis bezonata nivelo.
Kiaj estas viaj ĝisnunaj impresoj pri la TEJO-laboro, la Centra Oficejo ĝenerale, viaj kolegoj, la vivo en Roterdamo?
En la CO ĉio ankoraŭ novas, sed la etoso ja agrablas. Paŝo post paŝo mi lernas, kiel ĉio funkcias.
Pri miaj gekolegoj? Bone. Antaŭ mia translokiĝo evidentiĝis, ke ĉiuj miaj kunloĝontoj en la Volontula Domo estos italoj. Tamen miaj zorgoj evidentiĝis tute senbazaj. Mi eĉ iomete ne sentas min forpuŝata kaj post nur unu semajno de interagoj mi jam tre antaŭĝojas pasigi kun ili tiun jaron. Mi provos ankaŭ profiti de la oportuno plulernante la italajn lingvon kaj kuirarton.
Mi ne certas, ĉu la aliaj VolDom-anoj konsentos kun mi – eble ili baldaŭ deklaros tion – nederlanda vetero al mi tute plaĉas — ne tro suna, ne tro varma — malaĉa.
Ĉu vi havas vivdevizon?
Tiu demando vere pensigis min , ĉar kvankam mi ĉiam sentis ian internan direktilon, mi neniam antaŭe vortumis tion tiom precize. Cerbumante mi notis plurajn, sed espereble la jena estas la plej universala:
Oni vivas unufoje, do foruzu vian tempon saĝe kaj ĝuu ĝin.
Mi kredas, ke mia decido volontuliĝi estas paŝo en ekzakte tiun ĉi direkton.
15/10/2025 Post volonta engaĝiĝo en la ukrainaj ameaj fortoj, multaj plu sukcesas kunaranĝi militon kaj universitatajn studojn. Dum la plena milito kondukita de Rusio komencas sian kvaran jaron, la generacio, kiu kreskis sub aeraj sirenoj atingis la aĝon...
Malnovaj poŝtelefonoj, tekokomputiloj, kabloj kaj dommastrumaj aparatoj: En elektra metalrubo kaŝiĝas granda potencialo por krudmaterialoj kiuj malabundas en la monda merkato. Entute produktis dommastrumejoj kaj entreprenoj en EU, Britio, Islando, Norvegio kaj Svislando en la jaro 2022 laŭ raporto ĉirkaŭ 10,7 milionojn da tunoj da elektra metalrubo - t. e. ĉirkaŭ 20 kilogramoj por enloĝanto.
Ĉirkaŭ 10 procentoj el tio estas krizaj krudmaterialoj - tiuj estas ekonomie tre gravaj, sed ekzistas alta risko por malabunda provizado. La nombroj fontas el raporto kies datumojn elfaris la EU-financita projekto FutuRaM okaze de la internacia tago de la elektra metalrubo la 14-an de oktobro.
En la elektra metalrubo laŭ tio kaŝiĝas interalie 29 krizaj krudmaterialoj kun entuta pezo de ĉirkaŭ unu miliono da tunoj. El tiuj estis reciklitaj tamen nur 400.000 tunoj. La projekto FutuRaM celas ĉerpi scion pri sekundaraj krudmaterialoj en la EU kaj diskonigi tiun scion.
La nova raporto montras kio estis reciklita en la jaro 2022 pri krizaj krudmaterialoj: ĉirkaŭ 162.000 tunoj da kupro, 207.000 tunoj da aluminio, 12.000 tunoj da silicio, mil tunoj da volframo kaj du tunoj da paladio. Sed eĉ ĉe reciklaj procedoj laŭ EU-reguloj perdiĝis proksimume centmil tunoj da krizaj krudmaterialoj, plej ofte raraj teroj kiuj estas malfacile elsepareblaj.
En prognozo por la jaro 2050 la raportantoj antaŭvidas ke la kvanto da elektra metalrubo plialtiĝos al 1,2 milionoj ĝis 1,9 milionoj da tunoj - depende de tio ĉu la reciklado estos vere plibonigita aŭ ĉu elformiĝos vera recikla ekonomio. La aŭtoroj de la raporto atendas ke la kvoto de sunkolektaj moduloj en la elektra metalrubo plialtiĝos aparte forte, nome de 0,15 milionoj da tunoj al ĝis 2,2 milionoj da tunoj. Ili ankaŭ prognozas kreskadon por grandaj kaj malgranda elektraj dommastrumaj kaj informteknologiaj aparatoj, escepte de ekranoj por kiuj ili prognozas malkreskon.
Funkciulino de metalruba forumo akcentis okaze de la internacia tago de elektra metalrubo, ke la recikla ekonomio komenciĝas en ĉiu dommastrumejo: "Per ilia decido por riparo, reuzado aŭ redono de malnovaj elektronikaj aparatoj tra laŭordaj kolektaj sistemoj, la konsumantoj rekte kontribuas al certigo de la provizado de Eŭropo per gravaj krudmaterialoj, al redukto de mediaj damaĝoj per minado kaj al kreado de novaj verdaj laborlokoj." La sukceso dependas laŭ ŝi ne nur de la leĝdonado, sed ankaŭ de la ĉiutagaj decidoj de la civitanoj.
TEJO invitas aliĝi al retaj trejnadoj pri multaj diversaj temoj! Ĉi-foje ni organizas trejnadon pri efika prezentado kaj retoriko. Vi lernos okazigi trejnadon, kiu estas atentokapta, enhave trafa kaj praktika. Krome vi lernos ellabori planon, laŭ la profilo de la publiko, kaj ekkonos strategiojn pri tio, kiel efike prezenti antaŭ kamerao.
Laŭ invito de la dojeno de la Lingva Komitato mi ĵus faris ekskurseton en la redaktata nova eldono de Plena Ilustrita Vortaro, kaj la unua impreso estas ke ne okazis multe da laboro; kio per si mem estus pozitiva, se la Duka varianto ne estus la reviziita kaj koruptita de la Gastona, konsekvence Duc Goninaz bezonus pli da ellaborado.
La eldonoj post tiu de Waringhien konservis kaj profundigis la ĉefan leksikan mankon de 1970: temis ĉiam pri (bona, ĝis 1987) esperanta varianto de Larousse, kiu tial neglektis almenaŭ parte la esperantan socion. Unu sola ekzemplo: “konsulo” prezentis du signifojn, anstataŭ tri (mankas la signifo de UEA-delegito 1908-1920, arkaismo sed registrenda); tamen en 2003 devus jam esti kvar (mankas la signifo de prezidanto de la Esperanta Civito); kaj tiel por multaj terminoj.
Wennergren kaj lia teamo daŭrigas la malkompletecon de PIV, sed aldonas du novajn elementojn. Unue ili lasas sin konduki de milda bonlingvismo kiu, kurioze, glitigas ilin al pli fleksie ol aglutine orientita leksikografio, perspektive al leksika elefantiazo. Due, ili apogas sian fonton al “tekstaro” kaj bizare heterogena kaj plumpe eklektika.
La dua kondukas ilin citi dekojn da aŭtoroj, kvazaŭ en latina vortaro oni miksus Ciceronon kaj Taciton al Eŭtropio kaj Marciano laŭ fidindeco. La unua elnestiĝas kiel vermeto per la insisto pri la prioritato de la sufikso -UJ- por landnomoj, eĉ se evidenta arkaismo: nur Grabowski atestas pri Svisujo en la nuna lingvouzo, danke al sia poemtraduko el Slowacki, memorata nur ĉe profundaj esperantologoj. Nu, antaŭ jaroj la “bonlingvanoj” severe admonis la estraron de UEA, favore al la ĝeneraligo de -UJ- en la jarlibra landnomaro: ĉu nur post ĉu eĉ pro tio la jarlibro ne plu aperis… Esperinde ke -UJ- ne portos la saman misŝancon al PIV!
Eŭro, la ĉefa monunuo de Eŭropa Unio, naskiĝis la 1-an de januaro 1999. Tial, komence de la jaro 2025, uea.facila aperigis jenan artikolon : Eŭro aĝas 25 jarojn. Tamen dum siaj unuaj tri jaroj la nova monunuo restis nevidebla en la ĉiutaga vivo. Fakte ĝi estis uzata nur por fari komercajn kalkulojn kaj por bankaj transpagoj. La naciajn monerojn kaj monbiletojn komencis anstataŭigi la eŭrop-unia mono nur la 1-an de januaro 2002.
La eŭrop-uniaj moneroj havas unu eŭropan flankon kaj unu nacian flankon. Ekzemple, la itala monero de du eŭroj montras la vizaĝon de la fama poeto Danto. La aŭstra monero de unu eŭro montras la vizaĝon de la komponisto Mozarto. La biletoj, male al la moneroj, montras neniun nacian simbolon. Oni ne reklamu iun landan kulturon per la novaj monbiletoj. Tial oni preferis ne montri famajn homojn aŭ konstruaĵojn el difinitaj landoj, kaj anstataŭe ornamis la biletojn per bildoj montrantaj la evoluon de la arkitekturo en Eŭropo. Ekzemple la 20-eŭra bileto vidigas gotikan vitralon sur unu flanko kaj gotikan ponton sur la alia. Sekve la konstruaĵoj desegnitaj sur la biletoj apartenis al neniu membro-ŝtato.
Tia elekto, kiu celis neŭtralecon, estis verŝajne necesa je la komenco por ne aldoni plian batal-temon al projekto jam tre malsimpla. Tamen multaj homoj nuntempe konsideras tiajn bildojn tro malkonkretaj. Cetere, ĉar la arkitekturaĵoj ne ekzistas en la realo, eblas nek rekoni ilin nek senti ke ili apartenas al la propra kulturo. Tio estas bedaŭrinda, ĉar per la enkonduko de komuna monunuo, oni volis interalie helpi krei senton de aparteno al komuna supernacia organizaĵo.
De 2021, la Eŭropa Centra Banko (ECB) petis specialistojn esplori tiun temon. En tiu kadro pli ol 365 000 eŭropanoj donis sian opinion pri siaj preferoj rilate al estontaj monbiletoj. Sekve, ECB anoncis en januaro 2025 sian decidon pri eblaj temoj por ornami la novajn biletojn. Du konkursantaj temoj estis elektitaj. La unua estis Eŭropa kulturo: komuna heredaĵo; kaj la dua, Riveroj kaj birdoj: pluvivado kaj diverseco. Laŭ la unua temo, ornamus la biletojn famaj eŭropanoj, ekzemple la komponisto Betoveno en la 10-eŭra bileto kaj la hispana verkisto Cervanto en la 50-eŭra bileto. Laŭ la dua temo, ornamus la biletojn birdoj, ekzemple eŭropa alciono en la 10-eŭra bileto kaj blanka cikonio en la 50-eŭra bileto. En la fino, nur unu temo estos elektita. Do aŭ Betoveno kaj Cervanto aŭ la alciono kaj la cikonio.
Ricevinte proponojn per publika konkurso, grupo de sendependaj fakuloj elektos kvin proponojn por ĉiu temo. Fine de la jaro 2026 la estraro de ECB elektos la gajnintan proponon. La novaj biletoj estos presitaj en 2027, 25 jarojn post la enkonduko de la unuaj.
Laurent Ramette
Tiun ĉi sonartikolon produktis Jarka Malá el Ĉeĥio
Post kvin horoj, unu tablojdo da Neurolo, kaj unu bone celita vangofrapo, mi instruis al mia nepo la ekvacion kun unu nekonato, kiel vipo krakas.
Post la spertoj kun la lernado de miaj filoj (violigitaj per batoj ĝis pli alta kleriĝo), poste kun la lernado de miaj nepoj, mi bedaŭras, ke mi ne naskiĝis sur insuleto, ie ajn en Pacifikaj regionoj, kie la ununura zorgo estus serĉi ion por manĝi kaj kontente vivi aŭskultante ŝaŭmantajn ondojn, tute ne scianta legi kaj skribi. Mia aĝo vere puŝis min cerbumi, kiu finfine instruis al mi tiun-ĉi fakton?
La lasta "instruista sperto" instigis min kontroli, kio kaŭzis, ke mi ellernis miajn konojn kaj kiel pasis mia lernado. Tiukaze miaj gepatroj ne serĉis kialon por ne lerni, sed ili rapide agis, por ke mi ĉion ellernu sola. Kvankam ili regalis min per batoj, tamen mi ne havis impreson, ke ili malbone traktis min. Mia panjo estis konvinkita, ke bone celita vangofrapo radikale akcelos la edukan procedon. Mia panjo pafcelis pli bone ol Vilhelmo Tell.
Nuntempe la leĝo malpermesas uzi korpajn punojn.
Mi rememoris miajn instruistojn, kiuj bone regis sian instrumaterion kaj vole nevole ankaŭ ni ŝatis ĝin. Dum nia malbona lingvokono ni estis punitaj transskribi longajn fragmentojn el lernolibroj anstataŭ ludi pilkon. La matematikisto ekzamenis nin vokante kvin malbonŝanculojn, kiuj nervoze provis kalkuli ekzemplon, longan kiel urbo Lovosice. Se ni hezitis, li vokis: Kvin, sidiĝi! Aŭ: Kvar, tre malrapida, sidiĝi! Aŭ: Stulta, sidiĝi! Aŭ: Ankoraŭ pli stulta, kvin, sidiĝi! La plej stulta lernanto akompane ricevis bone celitan piedpuŝon. Kvankam ni estis terurigitaj, tamen multaj studis matematikon en altlernejo.
Hejme ni neniam klaĉis pri la instruisto, ĉar nia panjo ĉiam diris: La sinjoro instruisto ĉiam pravas. Se iu estis hiperaktiva, li pasigis multe da tempo malantaŭ la pordo.
La familio donis al ni limojn. Resume: neniu neniam distingis nin kiel dislektikojn, disgrafikojn, disminesciaskion. Ni estis simple stultaj aŭ petolemaj. La lernejo ne dorlotis nin kaj ni estis dankemaj pro tio!
Kaj tiel okazis, ke kiam mia amata nepo, post kvin horoj ne volis kompreni, kiel kalkuli ekvacion kun unu nekonato kaj Neurolo ĉesis efiki, mi uzis tiun-ĉi malnovan metodon de mia panjo kaj Herodo. Mi bone trafis, la vangofrapo trovis bonan lokon kaj okazis miraklo: post tiu-ĉi momento li senerare kalkulis unu ekvacion post la alia. Nun ni estas bone agorditaj.
Ke li ne scipovas manĝi per manĝilaro, tion mi iamaniere transvivas
Ĵurnalisto de la ĵurnalo Haaretz, Gideon Levy dediĉis sian karieron denunci la okupadon de la palestinaj teritorioj, koloniigon, elpelojn kaj ĉantaĝon pri antisemitismo. De antaŭ du jaroj li estas unu el la malmultaj voĉoj de sia lando, kiu leviĝas kontraŭ la buĉado en Gazao. Kiel povas okazi tragedio de tia amplekso meze de silento kaj indiferenteco de la plejmulto de israelanoj ?
La okazaĵoj de la 7-a de Oktobro 2023 kaŭzis la morton de la Gazaa Strio. Necesos jaroj por ke ĝi reviviĝu, se ĝi iam sukcesos. Sed tiuj okazaĵoj, kaj la sekvanta israela ofensivo, ankaŭ mortigis la esperon por alia Israelo. Ankoraŭ estas tro frue por mezuri la gravecon de la damaĝoj kaŭzitaj de tiu milito al la israelaj socio kaj ŝtato, sed evidentas, ke la ŝanĝiĝo estis radikala. Ankaŭ ĉi tie daŭros jarojn la senrubigaj kaj rekonstruaj laboroj, se ĝi iam okazos. Gazao kaj Israelo estis detruitaj, ĉiu laŭ sia propra maniero, eble neinversigeble. La detruo de la unua rimarkeblas unuavide, de kilometroj for ; tiu de la dua ankoraŭ restas kaŝita sub la surfaco.
Gideon Levy en Bordozo en septembro 2025 foto de Girrit, CC0, laŭ Wikimedia Commons
La 7-a de Oktobro estis historia turnopunkto. Tiutage Hamaso invadis Israelon kaj faris senprecedencan masakron en la lando. Kaj samtage, Israelo ŝanĝis sian vizaĝon. Eblas, ke ĝia nova aspekto ĝis tiam restis kaŝita malantaŭ masko kaj nur atendis esti senvualigita. Aŭ eblas, ke la ŝanĝo estis pli profunda. Tiel aŭ iel, la demonoj eskapis el la skatolo kaj ne volas reveni en ĝin. La Gazaa Strio estas nuntempe neloĝebla. Sed por tiuj, kiuj aspiras al libera kaj demokratia vivo, ankaŭ Israelo iĝis malamika lando.
Tuj trudiĝis ia interpreto de la okazaĵoj, kiu modifis la politikan kaj ekzistan konsciencon de la lando. Gvidantoj, amaskomunikiloj kaj analizistoj rapide karakterizis la atakojn kiel “la plej grandan katastrofon okazintan al la juda popolo de post la Holokaŭsto” (1). La Holokaŭsto kaj 7-a de Oktobro do samnivele estas prezentitaj, kvazaŭ ili estus kompareblaj, kvazaŭ okazintus du ekstermadoj... Absurda troigo, sen ia bazo —amplekso, celoj, rimedoj, ĉio estas malsama—, sed ekscese ripetita kaj perfekte pripensita por utili al la registara propagando. La elekto kompari ambaŭ faktojn tute ne estas hazarda. Ĝi devenas de la viktimiĝo, kiu akompanas Israelon ekde ties fondiĝo en 1948 post la genocido de la juda popolo ; viktimiĝo kiu, laŭ opinio de multaj israelanoj, atribuas al la regno rajton al agoj, kiujn neniu alia regno rajtas fari. Dekomence asertita kiel evidentaĵo en la publika debato, tiu analogeco konsistigis la verdan lumon, kiun Israelo donis al si mem por entrepreni sian atakon : se la 7-a de Oktobro estis Holokaŭsto, la sekvanta genocido estas legitima.
“Kaj kion ili volis, ke ni faru ?”
La pensmaniero de la lando do ŝanĝiĝis, aŭ almenaŭ tute malkaŝis sin, senigita je ĉiu politika praveco. Multaj israelanoj, verŝajne la plimulto, hodiaŭ konsideras, ke “ne estas senkulpuloj en Gazao”. Laŭ enketo de Aŭgusto 2025 de la Centro aChord, aliĝinta al la Hebrea Universitato de Jerusalemo, 62% de israelanoj —and, pli specife, 76% de israelaj judoj— konsentas kun tiu aserto. La deklaro, ekscese ripetita dum du jaroj, iom post iom disvastiĝis kaj ankaŭ oftiĝis aŭdi, ke “ne estas senkulpaj palestinanoj”, tio estas, ke ankaŭ la palestinanoj de Cisjordanio devas esti punitaj. Tia ideologio liberigas la vojon al malnova revo de la israela dekstrularo : kreado de etne pura juda lando de la rivero ĝis maro (2).
La masakroj faritaj de Hamaso la 7-an de Oktobro estis perceptitaj en Israelo kiel pruvo de denaska sangavideco de la palestinanoj. Ĉiu mencio de la historiaj, politikaj aŭ sociaj cirkonstancoj de la atako estis konsiderita kiel klopodo de pravigo kaj, sekve, kiel perfido. António Guterres, sekretario de Unuiĝintaj Nacioj (UN), estis unu el la unuaj gravaj internaciaj voĉoj, kiu metis la aferon en ties kunteksto. Tel-Avivo tuj karakterizis lin kiel antisemiton. Kiel li aŭdacis ? Facilas klarigi la akrecon de la retorika bombado : ĉiu pruvo de klarigo subfosas la pravecon de la israela “reago". Necesas do ignori la senesperan sieĝvivon truditan al la loĝantoj de Gazao, samkiel forlason de la palestinanoj fare de la internacia komunumo, inkluzive arabajn regnojn, kiuj iom post iom proksimiĝis al Israelo (3).
Alia supozebla evidentaĵo fulmrapide disvastiĝis post la 7-a de Oktobro, laŭ kiu Israelo povas al si permesi ion ajn. “Kaj kion ili volis, ke ni faru ?”, senĉese aŭdiĝas, kvazaŭ genocido estus la sola ebla alternativo. La ofensivo kontraŭ Gazao estas unuanime prezentita kiel ago de memdefendo rajtigita de internacia juro. La reganta dekstrularo —kiu neniam kredis je la kunvivado kun palestinanoj kaj neniam konsideris ilin kiel egalrajtajn homojn— povis ĵeti sin en sian sensencan projekton de etna purigado en la Gazaa Strio sen timi oponadon de maldekstrukaro kaj centrularo. La ideoj pri paco, politika interkonsento, diplomatio aŭ “du-ŝtata solvo” tute malaperis el politikaj paroladoj. En preskaŭ unuanima konformeco, la diversaj partioj konsideras ke ne plu ekzistas “palestina interparolanto” —ĉar ekzistas neniuj senkulpuloj— kaj ke, sekve, nenio estas diskutinda krom liberigo de la israelaj ostaĝoj.
Ĉar ne sufiĉas rifuzi dialogon, Israelo vastigis la hororlimojn malpermesante atestojn de solidareco kun la palestinanoj. Ĉiu esprimo de empatio aŭ zorgo kaj, kompreneble, ĉiu klopodo por helpi Gazaon iĝis suspektindaj en la regno, kaj ili ofte estas karakterizitaj kiel kontraŭleĝaj. Israelaj araboj (20% de la loĝantaro) estis buŝumitaj kaj silentigitaj. Kelkaj el ili baldaŭ estis arestitaj pro publikigo de kompataj mesaĝoj en sociaj retoj, dum aliaj perdis siajn laborpostenojn (4). Ĉio tio invitas ilin resti trankvilaj... La ekstremdekstra ministro de Tutlanda Sekureco, Itamar Ben-Gvir, klopodas por subpremi agojn favorajn al la paco, io, kio ankaŭ efikas sur la judan loĝantaron : multaj aktivuloj de maldekstro estis arestitaj pro montroj de solidareco kun Gazao (5). Silentiga kovrilo falis sur la landon.
Privataj aŭ publikaj, la israelaj amaskomunikiloj adoptis tiun pensmanieron, eĉ entuziasme. De antaŭ du jaroj kaj sen vera cenzuro —krom ebla memcenzuro—, ili decidis ne informi pri kruelaĵoj faritaj en Gazao (6). Ilia publiko povas facile havi la impreson, ke nur dudek personoj loĝas tie : dudek israelaj ostaĝoj ankoraŭ vivantaj. La ĝenerala malsatego, detruo kaj masakroj de civiluloj estas kaŝitaj tagon post tago, aŭ forigitaj al la marĝenoj de aktualaĵa kroniko, kiel speco de simbola koncedo al la vero (7). Male, estas sennombraj la raportoj pri mortintaj ostaĝoj aŭ israelaj soldatoj. Ĉiu ajn eŭropano, eĉ tiu plej malbone informita, verŝajne renkontis pli da bildoj pri la suferoj de Gazao ol la averaĝa israelano... La amaskomunikiloj elektas neadon kaj kaŝadon des pli fervore ĉar ili tre bone scias, ke tion atendas iliaj konsumantoj. La israelanoj neniam volis scii ion pri la okupado ; hodiaŭ ili volas scii nenion pri la genocido : la palestinanoj ricevas tion, kion ili meritas, kial paroli pri tio ?
Ĉiuj informoj el Gazao estas pridubitaj : la nombro de viktimoj estas troigita, neniam okazis ĝenerala malsatego, ktp. Male, la ĵurnalistoj servute reproduktas la rakonton de la israela armeo. Ĉu la hospitalo Nasser estis bombita kaj 21 personoj, inkluzive kvin ĵurnalistojn, mortis ? Eble ĝi loĝigis ĉefsidejon de Hamaso... Sed kion ni povas pensi pri armeo kiu mortigis preskaŭ 20.000 infanojn en malpli ol du jaroj ? Kaj kion ni povas diri pri la datumoj, kolektitaj de la israela armeo mem, laŭ kiuj 83% de la mortintaj palestinanoj havis neniun ligon kun Hamaso (8) ? Neniu al si faras demandojn, la oficiala rakonto estas pli komforta por ĉiuj : registaro, militistaro, amaskomunikilaro kaj ties klientoj. Tio, kio ĝenas, estas kaŝita, kaj tiel ĉiuj feliĉaj. Tiel la regno protektas sin, danke al vasta propaganda sistemo kaj kaŝante al si mem la veron. Malmultaj estas la civitanoj, kiuj plendas pri tio.
Mensogo kaj kaŝado oftas dum milita tempo. Sed la israela kazo estas eksterordinara. Kiam oni kritikas rusajn amaskomunikilojn pro ilia informmaniero pri la konflikto en Ukrainujo, oni tute bone scias, ke, fakte, ili ne povas fari aliaĵon. Israelaj ĵurnalistoj, siaflanke, estas liberaj. Ili povis elekti kaj intence rezignis plenumi sian taskon. Kelkfoje, kiam mi montras al miaj amikoj terurajn videaĵojn el Gazao —kaj ili abundas—, ilia reago estas preskaŭ pavlova : “Ĉu eble tio estas falsaĵo ? Ĉu eble tio estis produktita de artefarita inteligenteco ? Ĉu eblas, ke tio estis filmita en Afganujo ?” Tia neado estas ŝildo, kiu ebligas al la israela socio ne alfronti la realon.
Sed tio ne sufiĉas, ĉar la ceteraj regnoj ja spektas la kruelaĵojn faritajn en Gazao. Israelo estas survoje iĝi parioŝtato kaj ĝiaj civitanoj alfrontas kreskantan malamikecon en la cetero de la mondo. Kaj kion ni faras ? Kulpi la ceteron de la mondo : ĝi estas antisemita, malamas Israelon kaj judojn, la tuta planedo staras kontraŭ ni, kion ajn ni faru. Ĉi tiu viktimisma refreno igis, ke la civitanoj akceptu la malboniĝon de la internacia statuso de Israelo. La regno rezignis la tutmondan publikan opinion.
Veras ke, ekde la unua tago de la atako kontraŭ Gazao, manifestacioj, foje masivaj, estis organizitaj. Sed ili preskaŭ ekskluzive koncentriĝas sur la reveno de la ostaĝoj kaj elpostenigo de ĉefministro Benjamin Netanjahu. Kvankam la manifestaciantoj petas militĉesigon, tio estas nur defende de la soldatoj kaj forkaptitaj personoj. Neniu zorgas pri la sorto de Gazao, krom tre specifa kaj admirinda aro da pacaktivuloj, kies voĉo estis sufokita. La foriro de Netanjahu estas sendube esenca por ĉesigi la militon, sed la palestina afero multe superas la nomon de ĉefministro. Faŝismaj kaj integrismaj tendencoj, konsiderinde disvolviĝintaj dum du jaroj kaj, kiuj nuntempe penetras en ĉiujn sektorojn de la socio, ne malaperos kune kun Netanjahu.
Nenio el ĉio tio okazintus se Israelo ne havintus senrezervan permeson de Usono, unue de prezidanto Joseph Biden kaj nun de Donald Trump. Ne sufiĉis al li transdoni armilojn al lia aliancano kaj garantii ĝian protekton, la usona prezidanto sin mobilizis por puni iun ajn, kiu kuraĝas kritiki Tel-Avivon (9). La membroj de la Internacia Puna Kortumo (IPK) en Hago, kiuj kuraĝis emisii internacian arestordonon kontraŭ Netanjahu, pagis por fremdaj kulpoj : Trump publikigis dekreton (14203) por trudi al ili personajn punsankciojn. Fronte al usona unuflankeco, Eŭropa Unio atingis verajn ekstremojn de malkuraĝo. Pro timo al si altiri koleron de Vaŝingtono kaj malgraŭ publikaj opinioj foje tre kritikaj kontraŭ Israelo, ĝi rifuzis decidi ion ajn por helpi Gazaon, kiel, ekzemple, trudi sankciojn al Tel-Avivo. Ĝi limiĝas fari formalajn deklarojn, rekonon de palestina ŝtato kiu ne ekzistas kaj ne estos kreita en videbla estonteco. Eŭropo rivelas sin nekapabla fari kontraŭ Israelo tion, kion ĝi ja scipovis fari kontraŭ la rasapartisma reĝimo en Sudafriko aŭ kontraŭ Rusujo post la invado de Ukrainujo.
Sed israelanoj eksentas kiel ili estas pli malaprobe rigardataj kiam ili vojaĝas eksterlanden, samkiel en siaj ekonomiaj, sciencaj, komercaj, kulturaj kaj eĉ personaj kontaktoj kun la mondo. Premo pliiĝas sur la regno kaj ties loĝantoj. Ĝis nun, nenio sukcesis haltigi la makabran dancon de etna purigado en Gazao. Enfermitaj en aparta mondo, malkonektitaj de la realo, la israelanoj ne ĉesigos ĝin memstare. Por savi Gazaon, respondecas do la cetero de la mondo.
(1) Kiel Benjamin Netanjahu deklaris en parolado antaŭ la israela parlamento la 12-an de Oktobro 2023.
(4) Sara Monetta, “Israeli Arabs arrested over Gaza social media posts”, 21-an de Oktobro 2023, www.bbc.com
(5) Adi Hashmonai, “‘Go to Gaza' : Anti-war protesters detained overnight, say police berated them”, Haaretz, Jerusalemo, 13-an de Septembro 2025.
(6) Emma Graham-Harrison kaj Quique Kierszenbaum, “‘Journalists see their role as helping to win' : how Israeli TV is covering Gaza war”, The Guardian, Londono, 6-an de Januaro 2024 ; Anat Saragusti, “‘The world is against us' : how Israel's media is censoring the horrors of Gaza”, Haaretz, 28-an de Majo 2025.
(7) Lorenzo Tondo, “Israeli media ‘completely ignored' Gaza starvation – is that finally changing ?”, The Guardian, 17-an de Aŭgusto 2025.
(8) Yuval Abraham kaj Emma Graham-Harrison, “Revealed : Israeli military's own data indicates civilian death rate of 83% in Gaza war”, The Guardian, 21-an de Aŭgusto 2025.
Universala Esperanto-Asocio (UEA) ĝojas anonci, ke la eminenta profesoro Geoffrey Greatrex, konata esperantisto kaj universitata esploristo, estas elektita membro de la Akademio de Eŭropo (Academia Europaea), unu el la plej prestiĝaj sciencaj institucioj de la kontinento (https://www.ae-info.org).
Fondita en 1988, la Akademio de Eŭropo kunigas elstarajn fakulojn el diversaj fakoj – inter ili Nobel-premiitojn kaj membrojn de naciaj akademioj, cetere ne nur de Eŭropo – kun la celo stimuli internacian sciencan kunlaboron kaj interŝanĝon de scio en la plej alta nivelo. La nomumo de Greatrex, profesoro pri klasikaj kaj religiaj studoj ĉe la Universitato de Otavo (Kanado), estas gratulinda agnosko de lia scienca kontribuo kaj grava aspekto de la ligo inter esperantistoj kaj la internacia mondo de scienco.
“Ni ĝojas, ke esperantisto estas agnoskita por eniri en tiel gravan eŭropan forumon. Tiaj momentoj memorigas, ke la Esperanto-movado dividas kun internaciaj sciencaj instancoj la saman spiriton de interkompreniĝo, kunrespondeco kaj deziro progresigi la mondon”, – deklaris Fernando Maia Jr., prezidanto de UEA, interparole kun Greatrex.
UEA konsideras, ke la ĉeesto de esperantisto en la Akademio de Eŭropo malfermas pordon al dialogo pri lingva justeco, scienca alireblo kaj internacia kunlaboro sen lingvaj baroj. La Estraro de UEA restos en kontakto kun Greatrex por kompreni eblojn, establi pli proksimajn rilatojn kun la Akademio, precipe okaze de la venonta 111a Universala Kongreso de Esperanto (UK) en Graz (Aŭstrio), kie unu el la sidejoj de la Akademio situas. UEA bonvenigas ĉiujn aliĝi al la 111a UK: https://uk.esperanto.net.
“Mi estas honorigita de tiu elektiĝo kaj pretas labori por la celoj de la Akademio kaj en ĝi pli bone konigi Esperanton kaj ĝiajn valorojn. La UK en Graz povos esti perfekta ŝanco por ebligi tiun dialogon”, – komentis Greatrex kun la Estraro de UEA.
Cetere de Greatrex aperos en Esperanton (tradukita el malnovstila helena lingvo) la libro “La persaj militoj”, verkita de Prokopio de Cezareo (Palestino) en ĉ. 550 kaj eldonota de Mondial por la Serio Oriento-Okcidento de UEA. Pliaj informoj aperos.
TEJO invitas vin aliĝi al retaj trejnadoj pri multaj diversaj temoj! Ĉi-foje ni organizas trejnadon pri efika prezentado kaj retoriko.
Vi lernos okazigi trejnadon, kiu estas atentokapta, enhave trafa kaj praktika. Krome vi lernos ellabori planon, laŭ la profilo de la publiko, kaj ekkonos strategiojn pri tio, kiel efike prezenti antaŭ kamerao.
La jarkalkuloj de Esperanta Naturamikaro estis konstante deficitaj ĝis 2023, sed ekde 2024 oni rimarkis inversigon de tendenco, precipe danke al NaturAmika KulturSemajno en Katalunio kaj ĉi-jare ankaŭ la sukcesa Andaluza Esperanto-Rendevuo en Malago, kiu inkluzivis la Parlamentan sesion. Tiom ke ekde majo 2025 la kontosaldo estas konstante en pozitivo.
Jen la evoluo de la kontosaldo dum la lastaj sep jarfinoj (la sumoj ne adiciiĝas): en 2018: -1.178,72; en 2019: -2.028,29; en 2020: -2.898,46; en 2021: -3.956,01; en 2022: -3.201,11; en 2023: -3.646,70; en 2024: -2.245,50; en 2025 oktobro: plus 107,47 (kaj praktike sen ŝuldoj).
Por eviti ree deficitan ŝarĝon, ENa preferis rezigni pri la ĉi-jara NAKSE, al kiu aliĝis tro malmultaj personoj. Tio kaŭzis grandan ŝparon pro hotelo kaj artistoj. ENa ricevas neniun subvencion aŭ financan helpon de ekster Esperantio (nek Eŭropa Unio, nek ŝtato, nek lokaj administracioj, nek loterioj ktp).
La prova versio de la nova Plena Ilustrita Vortaro nun estas libere alirebla en la reto. Bertilo Wennergren okupiĝas pri la renovigo de la plej grava Esperanta vortaro preskaŭ plentempe ekde 2020. Ni petis lin rakonti, kiel la nova vortaro diferencas de la antaŭaj versioj, kaj kiam la prova versio iĝos definitiva.
Bertilo Wennergren laboras pri la ĝisdatigo de Plena Ilustrita Vortaro kune kun granda teamo de diligentuloj.
La estonta PIV estos unuavice interreta vortaro, kiu povos esti konstante korektata, kompletigata kaj ĝisdatigata. Ni plu havas planon el ĝi fari ankaŭ paperan version. Sed la papera versio neeviteble estos iom malpli kompleta ol la interreta versio. Ni vidos, ĉu homoj plu entute deziras paperan eldonon, kiam la tempo estos matura por tia paŝo.
La laboro ekis komence de 2020. De tiam mi okupiĝas praktike plentempe pri PIV, sed mi ne laboras sola. Helpas min teamo de diligentaj kaj laboremaj esperantistoj. Por ebligi tian teaman laboron mi kreis apartan redaktejon en la Interreto, kie ni povas tuj vidi ĉion, kion faras ĉiu alia teamano. La rezulto de tiu laboro aperas tuj ankaŭ en la testa versio, kiu uzas la saman datumbazon kaj la saman programaron kiel la redaktejo mem.
Ni provis krei pli da ordo kaj konsekvenceco en la strukturo de la artikoloj. En la ĝisnunaj eldonoj la aliro al verkado de difinoj tre varias, depende de la aŭtoro. La diversaj kontribuintoj kredeble laboris grandparte sendepende, kaj poste oni kunigis iliajn kontribuojn sen multe da koherigado.
Ni kreis por ni sufiĉe detalajn gvidliniojn por la verkado de la artikoloj, kaj krome okazas abundo da aŭtomata kontrolado de la redaktoj por eviti nekonsekvencaĵojn.
Ni faris gravan principan ŝanĝon rilate al vortanalizado.
En antaŭaj PIV-oj vortoj kiel ”alkanolo” (alkoholo, derivita de alkano), ”ektodermo” (ekstera ĉeltavolo), ”fotosintezo” (sintezo de organikaj substancoj per lumenergio), ”amelazo” (pankreata enzimo), ”etnografio” (priskriba studado de homgrupoj), ”apendicito” (inflamo de la vermoforma apendico), ”neŭrotropa” (nervoafina) estis prezentataj kiel efektivaj Esperantaj kunmetaĵoj: ”alk·an·ol·o”, ”ekto·derm·o”, ”foto·sintez·o”, ”amel·az·o”, ”etn·o·graf·i·o”, ”apendic·it·o” kaj ”neŭr·o·trop·a”, do kiel kunmetaĵoj el Esperantaj elementoj, kiuj simple ne ekzistas kiel efektivaj libere uzeblaj Esperantaj radikoj, prefiksoj aŭ sufiksoj.
La unua eldono de PIV aperis en 1970. En 1987 aperis senŝanĝa reeldono kun suplemento. Postaj eldonoj estis redaktitaj kaj kompletigitaj. En la foto la eldonoj de 1987, 2002, 2005 kaj 2020. Foto: Bertilo Wennergren.
Vere tiuj vortoj estas unuradikaĵoj enprenitaj kiel tutaĵoj el aliaj lingvoj (internaciaj vortoj): ”alkanol·o”, ”ektoderm·o”, ”fotosintez·o”, ”amelaz·o”, ”etnografi·o”, ”apendicit·o” kaj ”neŭrotrop·a”. Ni nun prezentas ilin ĝuste tiel. Nia impreso estas, ke plej multaj esperantistoj same opinias, ke tiuj vortoj ne estas Esperantaj kunmetaĵoj.
Ni trakontrolis (kaj plu trakontrolas) ĉiujn ekzemplojn, kiuj havas indikon de aŭtoro (precipe Zamenhof), kontrolante la ĝustecon de la citaĵo, kaj provante trovi, kie precize la ekzemplo aperis. Ni devis tre multajn ekzemplojn korekti, ĉar la formo montriĝis iom alia, aŭ eĉ draste alia, kaj ni aldonis precizajn fontindikojn, precipe al ekzemploj, kiuj estas troveblaj en la Tekstaro de Esperanto.
Ĉe ĉiu tia ekzemplo estas ligilo al la efektiva loko en la koncerna teksto en la Tekstaro. Oni simple alklaku la fontindikon, kaj oni tuj povas vidi la kuntekston.
En multaj okazoj ni devis konstati, ke ekzemplo markita kiel zamenhofa plej verŝajne tute ne estas zamenhofa. Ni tiam forigis la Z-indikon, aŭ eĉ tute forigis la ekzemplon. Krome ni aldonis multege da novaj realaj ekzemploj kun aŭtorindiko. La listo de aŭtoroj kaj fontoj kreskis de 53 en PIV 2020 al pli ol 650 diversaj aŭtoroj kaj fontoj.
Por ĉiu derivaĵo ni klare indikas la kunmetitecon, ekzemple
la vorto ”enkestigisto” aperas en PIV 2020 kiel ”en~igisto” (kie la tildo indikas la radikon ”kest”). Ni ĝin prezentas kiel ”en·kest·ig·ist·o” (aŭ kiel ”en~ig·ist·o” se oni elektas la tradician prezenton kun tildoj), por ke oni klare vidu, ke tie rolas la sufiksoj ”ig” kaj ”ist”.
Ni draste reduktis la nombron de mallongigoj uzataj en la difinoj. Ekzemple ni ne plu uzas ”k” por ”kaj”, sed rekte skribas ”kaj”.
En la prova versio de PIV jam aperas multaj klarigaj fotoj.
Ni decidis, ke PIV estu vortaro, ne enciklopedio. En la antaŭaj eldonoj oni havis la ambicion, ke PIV povu almenaŭ iom servi kiel enciklopedio por popoloj, kiuj ne havas proprajn enciklopediojn. Tial en iuj artikoloj aperas multe da informoj, kiuj en ordinaraj vortaroj de aliaj lingvoj tute ne aperas.
Precipe la botanikaj artikoloj iafoje aspektas pli kiel eseoj pri la temo ol kiel vortaraj difinoj. Tiu ambicio estis ĉiuokaze nur tre nekonsekvence realigita. Nuntempe, malgraŭ ĉiuj siaj mankoj, la Esperanta Vikipedio plenumas tiun rolon multe pli bone. Tial multaj difinoj estas nun mallongigitaj. Sufiĉas, ke oni komprenu, kion signifas la difinata vorto. Oni ne legu en PIV por lerni pliajn ĉirkaŭajn faktojn pri la koncerna afero.
En difinoj de vortoj fakaj ni provas verki unuavice por nefakuloj, komencante la difinotekston per kiom eble simpla kaj facile komprenebla indiko de la senco, uzante kiom eble facilajn vortojn. Tiaj simplaj difinoj tamen ofte ne povas esti tre precizaj. Tial post la simpla komenco por ordinaraj homoj, ni aldonas pliajn detalojn, kiujn la fakuloj kredeble opinias necesaj. Tial ekzemple la latinsciencaj nomoj de bestoj kaj kreskaĵoj nun ne aperas tuj komence de la difino, sed laste, en aparta faka sekcieto.
Ni abolis la geografiajn koordinatojn, kiuj en antaŭaj eldonoj aperas ĉe multaj loknomoj. Tiuj koordinatoj montriĝis ne ĉiam ĝustaj, kaj ni ĉiuokaze pritaksis, ke nur tre malmultaj legantoj uzas tiujn indikojn por certiĝi, pri kiu loko temas. Anstataŭe ni enkondukis nacilingvajn nomojn kiel aldonaĵojn al la teksta difino, ofte en pli ol unu grava lingvo. Ni pensas, ke tiaj indikoj povas esti multe pli utilaj al la uzantoj de la vortaro. Tiu transiro estas tamen ankoraŭ nur parte plenumita.
Ĉe ĉiu radiko en la nova PIV aperas indikilo pri ĝia ofteco.
Ni aldonas novajn ilustraĵojn anstataŭ tiuj, kiuj estis en antaŭaj eldonoj. La precipa kialo estas, ke ni neniam ricevis la antaŭajn bildodosierojn. Sed ni krome volas uzi pli realismajn kaj ofte eĉ kolorajn bildojn. Tiu laboro estas tamen ankoraŭ nur en komenca fazo. Tial estas ĝuste nun nur malmultaj ilustraĵoj. Ni utiligas por tiu celo la vastan kolekton de libere uzeblaj bildoj en la Vikimedia Komunejo.
Ni draste reduktis la nombron de neesperantaj vortoj, kiuj iom kurioze aperas kun propraj artikoloj en antaŭaj PIV-oj. Precipe temas pri neesperantigitaj propraj nomoj, kiel ”Abiŝag”, ”Barbara”, ”Ceres” kaj ”Kalevala”, sed ankaŭ vortoj kiel ”sennora” kaj ”ghetto”. Finfine ni verkas vortaron de Esperanto, ne de aliaj lingvoj. Kelkaj tiaj nomoj tamen plu restas, se estas ia aparte forta kialo por reteni ilin. Kaj ni devis aldoni ”Zamenhof”, kiu en PIV 2020 kurioze mankas (oni trovas tie nur la apenaŭ uzatan formon ”Zamenhofo”).
Ĉiu artikolo nun prezentiĝas en multe pli klara aranĝo plur-alinee laŭ sekcioj (ne kiel unu longa tekstobloko). La ekzemploj aperas en listoj, en kiuj ĉiu ekzemplo estas aparta linio kun antaŭa buleto. Tamen tiuj, kiuj tion deziras, povas ŝalti unublokan densan prezenton.
Por rimarkoj, kiuj validas por pluraj vortoj, ni enkondukis klarigajn notojn en aparta paĝo. Ĉe ĉiu vorto, por kiu validas tia klariga noto, aperas demandosigna simbolo. Se oni musumas sur ĝi, aperas mallonga versio de la klariga noto. Se oni alklakas la demandosignon, oni sendiĝas al tiu aparta paĝo, kie estas pli longa versio de la noto. Ekzemple por gentovortoj kiel ”anglo”, ”franco” kaj ”japano” ni verkis unu komunan tian noton pri la varieco de sencoj, kiujn havas tiaj vortoj en la praktika uzado.
Kaj kompreneble ni faris milojn kaj milojn da etaj korektoj, kompletigoj kaj ĝisdatigoj. Neniu povas diri, kiam la nun redaktata vortaro povos iĝi la oficiala versio de PIV, sed ni iafoje duonŝerce parolas pri PIV 2030.
Unu grava paŝo estas inviti pli da fakuloj por prilabori kaj kontroli la diversajn fakajn terminojn en PIV. Multo el tiu materialo ŝajnas neĝisdata. Mia propra listo de farendaĵoj cetere estas tiom longa, ke mi eĉ ne kuraĝas ĝin rigardi…
Bertilo Wennergren
La testa versio de PIV estas alirebla ĉe testo.vortaro.net. Tie troveblas ankaŭ ampleksaj klarigoj pri la vortaro.
Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Paŭlo S. Viana el Brazilo
La Esperanta Retradio ne estas konvena loko por recenzo de libroj. Ĉi tiu artikolo temas pri libro, sed ĝi ne estas recenzo. Ĝi estas invito pripensi la grandegan potencon de literaturo por la homa vivo.
Antaŭ kelkaj tagoj mi vizitis librovendejon kaj hazarde trovis libron, pri kiu mi tute nenion sciis. Ĝia titolo estas “En aŭgusto ni renkontiĝos” (en la hispana lingvo: “En agosto nos vemos”), kaj ĝi estas la lasta verko de la famega kolombia aŭtoro Gabriel Garcia Marquez — publikigita dek jarojn post lia morto. Mi aĉetis la version en la portugala lingvo.
Ĉi tiu verkisto estas unu el la plej gravaj en Latinameriko. Li kreis tutan skolon de literaturo, kiun oni alnomis “magia realismo”. Li miksis fantaziajn scenojn kun tute realismaj elementoj, por krei specon de nova etoso. Lia ĉefverko “Cent Jaroj da Soleco” ravis legantojn en la tuta mondo, kaj estis tradukita en Esperanton de Fernando de Diego. Marquez ricevis la Nobel-premion de literaturo en la jaro 1982.
Dum siaj lastaj vivojaroj li suferis grandan malfacilecon por verkado, pro perdo de memoro kaŭzata de demenco. Tamen, kelkajn jarojn post lia morto, liaj familianoj anoncis, ke li lasis lastan romanon, verkitan parte kiam li jam troviĝis malsana. Ĉi tiu libro estas “En aŭgusto ni renkontiĝos”. La aŭtoro mem taksis sian lastan verkon tute senvalora, kaj petis la familianojn, ke ili forĵetu ĝin. Sed ili konservis la verkon kaj fine publikigis ĝin en la jaro 2024. En la enkonduko al la libro, ili klarigis la kialon de la malobeo.
Ĝi ne estas elstara libro, tute ne komparebla kun la brilaj antaŭaj verkoj de Marquez. Mankas la kolora, muzike rava kaj noviga stilo, mankas la subtilaj, tute neatendataj komentoj kaj humuraj aludoj, mankas la malnaiva forto. La rakonto mem estas apenaŭ 6-ĉapitra novelo, iom melankolia raporto pri la angoroj de edzino, kiu ĉiujare vizitas la tombon de sia patrino en kariba insulo — kaj travivas renkontojn kun strangaj homoj. Oni povus nomi ĝin “griza” rakonto. Tamen, la verko estas eleganta, flua, kun tre pensiga enhavo kaj legiĝas kun plezuro. Ne mankas poeziecaj fragmentoj kaj surprizaj scenoj. Turninte la lastan paĝon, la leganto ne povas eviti pluan meditadon pri la homa dramo en ĝi.
Estas kortuŝe pensi, ke la aŭtoro finverkis ĝin jam sub la premo de demenco. Kiom da klopodoj li certe faris por koncentri sian restantan menson je la fluo de la historio, je la personeco de siaj roluloj, je la ritmo de la tuta rakontado! Li ne plu sukcesis atingi sian antaŭan genian konstruadon, sed la verko fine estas digna teksto, kiu atestas lian amon al literaturo.
Mi pensas, ke “En aŭgusto ni renkontiĝos” ne estas altpinta verko, sed valora homeca atesto pri la graveco de literaturo en la homa vivo.
Post dek ses jaroj “Kaj Tiel Plu” revenas per novaj versioj kaj per la ĉiama pasio. La kataluna bando prezentas sian laboraĵon “Je la kvara”. Ĉi tiu septitola bit-albumeto estis oficiale lanĉita la 30an de septembro 2025. Ĝi proponas vojaĝon tra popoloj, lingvoj kaj historioj, ĉio ĉi ligita per la internacia lingvo Esperanto.
En ĝi vi trovos sep kantojn: instrumentajn dancojn el Bretonio, popolajn melodiojn de Makedonio kaj Grekio, sefardan tradicion kaj el la Kataluna Landaro, ne forgesante kantojn de rezisto dum la Hispana Milito. Kiel kutime, la celo estas revivigi la muzikan heredaĵon de la Kataluna landaro, Okcitanio kaj aliaj kulturoj el la mondo, reinterpreti kaj diskonigi ĝin en Esperanto – lingvo permesanta kunhavigi tiun riĉecon tutmonde.
Antaŭe “Kaj Tiel Plu” eldonis tri albumojn en Esperanto ĉe la eldonejo Vinilkosmo: “Sojle de la klara temp’” (2001), “Plaĉas al mi” (2004), “Surplacen venu vi” (2009). La kvara albumo estas nova invito por danci, aŭskulti kaj revi, per niaj propraj aranĝoj kiuj daŭrigas la spiriton de la grupo: kunigi la radikojn de diversaj popoloj kaj florigi ilin per komuna lingvo.
La sep kantoj de la disko estas:
1. Skotiŝo de la Stokfiŝo (Scottish du Stockfish). Bretonio
2. Radikoj (Arrels). Joan Crosas, Esquirols, Katalunlandaro.
3. Lulkanto (Νανούρισμα). Tradicia greka.
4. Je l’ unua la naskiĝ’ (A la una yo nascí). Tradicia sefarda.
5. Soldatkanto (Canción de soldados). Chicho Sánchez Ferlosio.
6. Kiel estas tiu glaso (Како што е таа чаша). Tradicia makedona.
7. Aj, Karmela! (¡Ay, Carmela!). Tradicia rezistkanto de la Hispana Milito.
“Kaj Tiel Plu” en ĉi tiu albumeto estas:
Anna Sánchez: perkutiloj
Carles Vela: flutoj kaj voĉo
Elena Milla: perkutiloj kaj voĉo
Ferriol Macip: violono kaj voĉo
Isaac Barrera: kontrabaso
Josep Maria Milla: mandolino kaj voĉo
Xavier Rodon: gitaro kaj voĉo.
Registrado, miksado, masterigado: Studio de La Trappe ĉe Vinilkosmo
Soninĝeniero: Tribulet
Grafismo de la kovrilo: Zep Armentano kaj Ferriol Macip
Foto de la kovrilo: Jordi Bosch Carbi
Ĉi tiu artikolo aperis en la septembra (aŭtuna) eldono de “La Ondo de Esperanto” (2025).
Ĉe represo aŭ citado bonvolu nepre indiki la fonton:
Papere: La Ondo de Esperanto, 2025, №3 (325).
Rete: La Ondo de Esperanto https://sezonoj.ru/2025/10//
La svisaj kodoj riĉiĝis per la normoj entenataj de la nova leĝo pri elektronika identeco, ĵus ratifita per ĝenerala referendumo kie la jesoj atingis nur 50,4% de la esprimitaj voĉoj: temis pri la dua testo post la unua en 2021, kiam la svisa popolo rifuzis la endondukon de tiu novaĵo per 69%.
Tiuj normoj fariĝas nun modelo ankaŭ por la Esperanta Civito, kie ĝis nun tiaj mankas; pro nia konstitucio ili pli valoras ol la kongruaj normoj en Eŭropa Unio. Unu el la ĉefaj diverĝoj estas la absoluta manko de devigo, tiel ke nur unu specifa segmento de la populacio utiligos la novaĵon en granda plejmulto: la svisoj rezidantaj eksterlande.
La juda escepteco ne estas tiom escepta, kiel ni imagis. Ni ne estas la sola popolo, kiu uzas viktimecan rakontadon por pravigi sian superregecon. Ĉe la komenco de la 20-a jarcento, la afrikansoj dissemis en Sud-Afriko monumentojn rememorigantajn la koncentrejojn, kie la britaj soldatoj enŝlosis ilin dum la dua bura milito (1899-1902). Kvankam tiu historio estas sufiĉe ignorata kaj povas ŝajni anekdota kompare kun niaj jarmilaj persekutadoj, ĝi tamen grande influis ilian penson pri la mondo. Ĉar ili opiniis sin minacitaj de ekstero kaj de interno. Hejme de la nigruloj, supozataj plani ilian morton, ekstere de Unuiĝinta Reĝlando kaj aliaj eŭropaj regnoj, hipokrite pretaj lasi ilin fari.
Eĉ tiel groteska kaj delira tiu fabelo nuntempe ŝajnas esti, mi mem povas atesti, ĉar mi pasigis parton de mia infanaĝo en Kab-urbo dum apartismo, ke la afrikansoj kaj aliaj blankuloj vere kredis ĝin vera. Cetere, vole aŭ nevole, tiel aŭ iel, ĝi ne malsimilas la historion, kiun ofte rakontas la judoj pri Israelo. Multaj el ili, kiam ili imagas ŝtaton certigantan egalecon al la palestinanoj "de la rivero ĝis la maro", havas la vizion de senmakula Telavivo sur kiun subite ĵetiĝus barbareco kaj kaoso, kiujn ili mense asocias kun Proksim-Oriento. La sud-afrikaj blankuloj, kiu ne havis pli bonan opinion pri sia kontinento, havis similajn timojn. Ili parolis pri Niĝerio aŭ Kongo per samtiom da timego, kiom havas la judoj kiuj nuntempe parolas pri Irako aŭ Sirio. En tiaj regionoj, kie perforto estas permanenta, oni murmuris, sendefendaj malplimultoj havas neniun ŝancon pretervivi.
La ekzemplo de ilia zimbabva najbaro aparte timigis ilin. En 1987 Helen Suzman mem, progesisma sud-afrika deputito, rememorigis ke la fino de la blankula superregado en tiu lando "kostis dudek mil vivojn", antaŭvidante ke "transiro de la regpotenco en Sud-Afriko kostos multe pli". Nuntempe, kiam oni eksplikas al mi ke neniam judoj kaj palestinanoj povos, samaj en egaleco, pace vivi, ĉar tiaj aferoj ne ekzistas en Proksim-Oriento, mi havas la impreson reveni kvardek jarojn en la pasinteco, kiam iuj el miaj familianoj aludis la diktaturojn kiuj severis norde de la rivero Limpopo - norda landlimo de Sud-Afriko - por aserti neeblecon de demokrata kunvivado inter blankuloj kaj nigruloj en tiu regno. La solaj sud-afrikanoj, kiun mi neniam aŭdis uzi tiun argumenton estas la nigruloj, same oni neniam aŭdas ĝin de la palestinanoj.
La sud-afrikaj blankuloj estis obseditaj de la ideo esti forĵetitaj en la maron, same kiel la nunaj israelaj judoj, kaj eĉ pli ol ili, ĉar ilia relativa pezo en la totala loĝantaro estis ja pli malforta kaj iliaj internaciaj aliancanoj malpli multaj. El ilia vidpunkto Nacia Afrika Kongreso (ANC) de Nelson Mandela estis terorista grupo - ankaŭ laŭ la opinio de la usona registaro. Ĝia rivalo, Panafrika Kongreso (PAC), kies frapfrazo estis "unu kolonianto, unu kuglo", eĉ pli maltrankviligis ilin. Eĉ la nigruloj, kiuj mem ne estis partoprenantaj armitan reziston, kiel la ĉefepiskopo Desmond Tutu, laŭreato de la Nobel Premio pri paco en 1984, evitis kondamni ĝin - hezito, kiun oni nun retrovas ĉe multaj palestinanoj. La blankuloj ĝenerale konkludis, ke sen protektado de blankula armeo, ilia vivo estus endanĝerigita. Laŭ sondado de 1979, 84% da ili opiniis, ke ilia korpa sekureco "estos endanĝerigita de nigrula registaro". Por ili, notis la ĵurnalisto Allister Sparks, "rasa integriĝo estis egala al 'nacia memmortigo' (1)" - ekvivalenteco, kiun nun asertas multegaj israelaj judoj.
Ĉirkaŭ dek mil kilometrojn for el Johannesburgo, la nord-irlandaj protestantoj pravigis sian superregecon per samtipaj viktimecaj diroj. Ĉiujare en julio, ili svingis bendflagojn kaj kantis himnojn celebrantajn la sieĝon de Londonderry (1689), kiam iliaj prauloj preferis satmorton anstataŭ submetiĝi al katolika reĝo, aŭ la irlandan ribelon de 1641, kiam katolikoj dronigis protestantojn en la riveron Bann. Ankaŭ ili sentis sin minacitaj de du flankoj : unuflanke de katolikaj hordoj, kiuj volis disigi Nord-Irlandon el Unuiĝinta Reĝlando kaj aneksi ĝin al irlanda ŝtato, kiu laŭ la protestantaj okuloj estis preskaŭ same subevoluinta kaj aŭtoritatema kiel Afriko laŭ la sud-afrikaj blankuloj, aŭ Proksim-Oriento laŭ tiuj de multaj nunaj judoj. Aliflanke ili timis ke Londono forlasu ilin, same kiel la timo esti perfidita de ruza kaj senpripensa Okcidento obsedis la afrikansojn de la 20-a jarcento kaj daŭre obsedas multajn nuntempajn judojn.
Fresko de la internacia muro en Belfasto tirita de foto de Bryn Holmes, CC BY-SA 2.0, laŭ Wikimedia Commons
La ideo pri egaleco teruris la protestantojn. Obsedataj de la perforto farita de katolika Irlanda Respublikana Armeo (IRA), ili konsideris ĝin ne kiel respondon al subpremado, sed kiel "puran triban barbarecon", laŭ la terminoj de irlanda politikologo. Imagi tiajn murdistojn regantaj ŝtaton, ĝisfroste teruregis ilin. Tio povus nur reokazigi la sieĝon de Londonderry. Kiam en 1998, sub premo de la brita, irlanda kaj usona registaroj, la protestantoj devis forlasi sian politikan hegemonion subskribante la interkonsenton de Sankta Vendredo, ilia plej fama ĉefo, Ian Paisley, parolis pri "preludo al genocido".
La afrikansoj havis la militon de buroj, la nord-irlandaj protestantoj havis la sieĝon de Londonderry, por la blankuloj de la usona sudejo, la viktimeca rakonto enradikiĝis en la periodo nomita "Rekonstrua", kiu sekvis la militon de Secesio (1861-1865). Laŭ legenda kredo, la sudejo tiam estis disrabita de enlanda malamiko - perfortaj nigruloj - kaj alia pli fora - la federacia registaro en Vaŝingtono. Laŭ George Wallace, gubierniestro de Alabamo, ĝi simple estis "atakita". En 1963, Wallace avertis la sudejajn blankulojn, ke pro la lukto por civilaj rajtoj, tiuj du malamikaj fortoj estis revenintaj : la nigruloj, kiuj volis preni regpotencon, kaj la nordaj progresistoj, kiuj helpis ilin. Li eĉ komparis la sorton de la blankuloj de Misisipo kun tiu de la judoj sub la nazia reĝimo. Kvankam tiu analogeco estis troa, la timoj kiuj subtenis ĝin estis tute ordinaraj. En la mezo de la dudeka jarcento la sudejaj blankuloj vidis rasan egalecon kiel fantaziaĵon celantan trompi ilin. Kiel rimarkigas la historiisto Jason Sokol, "ili pripensis laŭ terminoj de supereco blankula aŭ nigrula : se la nigruloj akirus rajtojn, tiam la blankuloj siavice 'portus jugon' (2)."
Kial tiuj timantaj superecistoj eraris ? Kial oni ne vidis post la fino de apartismo la aktivulojn de ANC kaj PAC sturmi la kvartalojn, kiel tiun kie vivis mia avino, por buĉi blankulojn kriante "unu kolonianto, unu kuglo" ? Kial IRA ne eksieĝis la protestantajn kvartalojn de Londonderry ? La respondo estas fulme simplega : ĉar la plejparto de la homoj - nigruloj, blankuloj, katolikoj, islamanoj, palestinanoj, ĉiu ajn kiun vi citos - deziras nek mortigi nek esti mortigita. Ili ne prenas armilojn ĝojante, sed kiel lastan rimedon. Atinginte politikan reprezentadon, la subprematoj akiras rimedon esprimi siajn postulojn sen riski sian vivon. Politika perforto tamen ne malaperas, sed ĝi iom post iom forsvenas. Se Sud-Afriko ne konis dek kvin jarojn da sanga gerilado, kiel Zimbabvo, tio okazis ĉar ĝiaj regantoj pli rapide komprenis, ke la sola maniero malhelpi la ribelon de la nigruloj estis doni balotrajton al ili. Kaj la stratoj de Alabamo ne iĝis sangaj riveroj, ĉar la sudejaj nigruloj akiris balotrajton en 1965.
Politika integriĝo produktas sekurecon : precize tia estas la tezo de la politikologo Mahmood Mamdani, konfirmita de bela stako da sciencaj esploroj (3). En 2010, ekzemple, esploro pri 146 interetnaj konfliktoj okazintaj en la mondo de post 1945 rivelis, ke la grupoj senhavigitaj de regpovo esti trioble pli inklinaj al armita lukto ol tiuj, kiuj havis aliron al reprezentado. Same, la israela esploristo Limor Yehuda elmontris en sia libro Collective Equality (Cambridge University Press, 2023) ke la regnoj praktikantaj "politikan ekskluzivon" kaj strukturan diskriminadon" pli riskas trafi enlandan militon.
Pri tio, okulfrapa ekzemplo estas la sud-afrika praktiko nomita "kolringa ekzekuto". Tiu maniero mortigi konsistas en meti pneŭon ĉirkaŭ la kolon de la kompatinda viktimo, verŝi benzinon sur ĝin kaj fajrigi ĝin. Ĝi estis uzita de la aktivuloj de ANC por puni la homojn akuzitajn pri kunlaborado kun la apartisma reĝimo. La partio rifuzis kondamni ĝin, kaj eĉ la edzino de Mandela mem, Winnie, unu el la plej famaj figuroj de la nigrula Sud-Afriko, laŭdis ĝin en 1985 : "Per niaj alumetujoj kaj niaj flamigitaj pneŭoj, ni liberigos ĉi tiun landon." La blankuloj horore tremegis pri la ideo doni la ŝlosilojn de regpotenco al tiaj personoj. Tamen, kiel rememorigas Mamdani, "apenaŭ neperforta eliro el apartismo estis skizita, jen, tiu praktiko perdis ĉiujn siajn defendantojn". La "kolringo", brutala respondo al brutala sistemo, malaperis samtempe kiel ĝi.
(originale francigita el la usonangla de Élise Roy)
(1) Allister Sparks, Tomorow Is Another Country. The Inside Story of South Africa's road to Change. The University of Chicago Press, 1996.
(2) Jason Sokol, There Goes My Everything. White Southerners in the Age of Civil Rights, 1945-1975, Knopf, Novjorko, 2006.
(3) Mahmood Mamdani, Neither Settler Nor Native. The Making and Unmaking of Permanent Minorities, Harvardo University Press, Kembriĝo, 2020.
Se la sama evento okazas la trian fojon, jam eblas nomi ĝin tradicia – ĉu ne? La tria Kalejdoskopo de lingvoj okazis la 27an de septembro en la centra biblioteko de la urbo Odincovo (Moskva regiono) kaj estis dediĉita al la Eŭropa Tago de Lingvoj, festata ekde la 2001 jaro. Ni komprenas, ke Eŭropo plenas je plej diversaj popoloj, do, ankaŭ de la plej diversaj lingvoj – tial niaj eventoj neniel limigas nian lingvan kalejdoskopon.
En la nuna jaro la gastoj de la biblioteko ĝuis enhavriĉajn prezentojn de la sveda, novnorvega (nynorsk), eŭska, turka, tatara, vjetnama, malagasa, oseta kaj tofalara lingvoj; krome estis ankaŭ kompara prelego pri la angla kaj la rusa. La rakonton pri Esperanto kun la titolo “Planlingvo kiel lingvistika ĉefverko kaj la socia fenomeno” vizitis pli ol dek homoj – tion ni traktas bona rezulto eĉ dum la Moskvaj lingvaj festivaloj. Ok el la dek prelegantoj estis konstantaj partoprenantoj de niaj grandaj ĉefurbaj festivaloj.
Cetere, jam estas konata la dato de la 19a Moskva Lingva Festivalo: ĝi okazos la 30an de novembro 2025. Bonvenon!
Irina Gonĉarova
Ĉi tiu artikolo aperis en la septembra (aŭtuna) eldono de “La Ondo de Esperanto” (2025).
Ĉe represo aŭ citado bonvolu nepre indiki la fonton:
Papere: La Ondo de Esperanto, 2025, №3 (325).
Rete: La Ondo de Esperanto https://sezonoj.ru/2025/10/ruslando-70/
Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Nelly Darbois el Francio
Multe da homoj pensas ke "oni ne povas ĉion diri". Bedaŭrinde oni malofte klare pridiskutas la plej gravan punkton: kion oni malpermesu, kaj laŭ kiuj principoj? Antaŭ ĉio oni rememoru ke la juro ne estas la moralo. Ekzistas agoj, kiun oni taksas malmoralajn, sed neniu leĝo povas malpermesi ilin. Tial oni plene povas taksi dirojn kiel abomenaĵojn, sen malgraŭ tio malpermesi ilin.
La cenzuraj aprobantoj diras ke cenzuro, farita de juĝejoj, kontrolitaj de elektita parlamento en demokratia lando ne estas same ol totalisma cenzuro. Prave, sed tiu defendo de "demokratia" cenzuro renkontas nevenkeblajn malfacilaĵojn. Jen ili.
Unue, la cenzuro de la malplimulto per la plimulto riskiĝas. Eble ĝi malparoligos terorisman defendanton aŭ neadismanton, sed samtempe ĝi silentigintus Galilelon, Darvinon, aŭ Ejnŝtejnon, ĉiujn kreintojn, kiuj iam havis malplimultan opinion. La cenzur-aprobantoj ofte konscias pri tio kaj diras, ke ili volas limigi la cenzuron nur pri ideoj "vere" abomenaj, "vere" danĝeraj". Problemo estas: kiel jure garantii tion?
Oni ĝenerale deziras malpermesi malverajn dirojn. Sed kiel efektivigi tion? Kion fari pri la miloj da strangaj kaj pseŭdosciencaj teorioj? Ia ajn komisiono, kiu leĝdonus pri tio, certe malpermesus novajn sciencajn ideojn. Same pri mensogaj diroj. Oni juĝu ĝian malverecon, sed ankaŭ la intencon, de tiu, kiu subtenas ilin. Tio tre ege malfacile estas. La cenzuro de abomenaj diroj ankaŭ okazigus problemojn. Ekzemple, multaj religiaj kredantoj ofendiĝas pro diroj de sendiuloj aŭ aliaj religiuloj. Sinjorino Oriana Fallaci, kies la librojn oni multe vendas, skribas ke la islamanoj multiĝas "kiel ratoj". La humoristo Dieudonné diras ke religio estu kiel "furzi en ĝia bano": ĝi restu privata afero. Kial oni permesos tiajn dirojn kaj ne aliajn? Kaj se oni ŝatus malpermesi tiujn, kiel justeme fari, sen malpermesi multege aliajn?
Oni ankaŭ ofte sugestas, ke oni malpermesu marĝenajn dirojn antaŭ ol ili fariĝu regantaj kaj danĝeraj. Ekzemple, tiuj de Hitlero antaŭ ĝia ekregado. Sed la ekregadoj ne rezultas nur de diritaj ideoj: plu hodiaŭ ekzistas naziistoj kaj iuj esprimiĝas, sed tamen kaj feliĉe ili ne regas. Historiaj, sociaj kaj ekonomikaj kialoj ebligis tion. Malfacile estas imageble, ke nur la cenzuro de la ideoj de Hitlero, povintus haltigi lin.
La filozofo John Stuart Mill diris, ke oni lasu la veron kaj la eraron interbatali kun samaj armiloj. Kiu venkos viaopinie? La cenzur-aprobantoj certe respondas "la eraro", dirante ekzemple, ke la amasoj estas influeblaj. Se oni tiel pripensas, oni esperu ke la cenzuron bonaj homoj estras, kaj ĉiame. Sed kial tiuj, kiuj la veron enhavas, pli bone influadus ol la aliaj? Tiaj pripensoj atestas radikalan maloptimismon pri demokratio, kaj precipe ege malrealan optimismon pri aŭtokratio.
Kompreneble kelkajn dirojn ne protektas la parollibereco. Ekzemple, se iu metas pafilon kontraŭ la frunto de iu, kaj ke aliuloj diras "pafu", en neniu lando tio estas opinia esprimo. Ĉi-kaze estas tuja instigo al malleĝa ago. Pri parollibereco, la fundamenta diferenco estas tiu inter diroj kaj agoj. La unuaj estas liberaj, sed la duaj kompreneble ne. Kelkfoje, diroj (kiel "pafu") asimiliĝas al agoj. Oni do malpermesu agojn, kiuj tuje ag-instigas. Ekzemple, la instigo al racia malamo ĝenerale ne tuje ag-instigas. Se oni cenzurus ĝin, oni do malpermesu multajn sanktajn librojn kaj okcidentalajn pensojn, kiuj estas plenaj de instigo al milito, sklavismo kaj rasismo.
Parollibereco ne estas nur jura afero. Oni ankaŭ demandiĝu, ĉu la cenzuro efika estas? Malgraŭ cenzuro, komunismaj ideoj disvastiĝis en la socialismaj landoj. Same pri respublikaj ideoj en monarkioj, aŭ pri sendependiĝo en kolonioj. Kaj tio okazis antaŭ interreto. Kredi ke leĝoj kontraŭ diroj pri rasismo havas pozitivan efikon estas iluzio.
Fonto:[Libro en la franca] Jean Bricmont. La république des censeurs [La respubliko de la cenzistoj]. L'Herne. 2014.
Kompare al aliaj monatoj, kial tiom da afiŝoj en la listo?
Ĉar okazis kelkaj kuriozaj aferoj:
Unue, unua konkurso okazis dum Aŭgusto, sed ĉi tiu dua pasinta konkurso okazis dum semajno kiu havas tagojn kaj en septembro kaj en oktobro, kaj neniu el venkintoj de dua konkurso estis inter la plej popularaj de la monato. Do la konkurso ne tiom influis, kiel en Aŭgusto.
Due, okazis tre interesa afero, la dua plej populara afiŝo ricevis preskaŭ duoblon da spektoj kaj da spektintoj ol la venkinta afiŝo. Tio okazas ĉar la filmeto de Dro Loĉjo estis tre spektita de multaj homoj, sed tiu afiŝo, aldone al spektoj, ricevis apenaŭ alian aktivecon (neniu ŝato, kompare al la 4 ŝatoj de Kio estas la vivo? aŭ neniu komento, kompare al la du komentoj de Pika Pika).
Tio montras, ke la algoritmo pli malpli kondutas laŭdezirite, kaj ĝi pli alte taksas organikajn spektojn kompare al spektoj de neinteresitaj celgrupoj.
Alia kuriozaĵo estas la 3a kaj 4a posizioj, (Taglibro de esperantisto / Unua Universala Kongreso). Nun, la plej grava eco kiu provokis la venkon estis ĉefe la sâtoj, dum Taglibro ricevis 9 ŝatojn, UUK ricevis 0. Iel ajn, estas bona afero, UUK venkis unuan premion, kaj tio provokis ke multaj homoj estis spektantaj ĝin dum la tuta monato.
Denove pliaj analizoj, 5a kaj 6a (Roblox / Xote) estas kurioze. Roblox estis spektita 7 fojojn de 6 homoj kaj Xote 11 fojojn el 9 homoj. Denove, la malsamo temas pri aliaj pli subtilaj parametroj. Xote, ricevis nek komentojn nek ŝatojn, dum 5 homoj ŝatis Roblox kaj 1 eĉ komentis. Do, oni povas konsideri ke spektoj de Roblox estas pli organikaj, kaj ke ĝiaj spektoj estas pli bonaj. Samo okazis por ceteraj pozicioj, kiuj ricevis pli spektoj ol Roblox, sed apenaŭ aldona aktiveco.
Sed atentu, trompuloj! Estas aliaj eĉ pli subtilaj parametroj kiuj influas (momente ne tro influantaj), kaj se iu afiŝo, ekzemple estus spektita 20 fojojn kun 20 ŝatoj, ni detektas ankaŭ ke tio tro strangas (tio estas nur ekzemplo por komprenigi la koncepton) kaj tiu afiŝo estos iomete malpli alte taksita pro tio ŝajna trompo.
Kion vi pensas pri la rezulto? Ĉu bonas kaj taŭgas pli alte taksi afiŝojn ne nur laŭ spektoj kaj laŭ spektintoj, sed ankaŭ laŭ subtilaj parametroj, por ordigi ne nur laŭ spektojn sed ankaŭ laŭ bonaj spektoj? Ĉu eble populareco ne estas la plej taŭga vorto por tiu koncepto? Kiun alian vorton vi proponas?
Iom post iom, ni plibonigas la algoritmon Kompreneble, neniu metodo estas perfekta, kaj ĉiuj maniero mezuri popularecon havas malavantaĝojn.
Kion faros la druzoj ? Post pluraj mortigaj konfrontiĝoj, ĉu la aŭtoritatoj de Damasko scipovos allogi tiun malplimulton al la landa sino por simboli la frapfrazon “Nek divido nek partigo” kaj ke ne realiĝu tiu “Federacia Respubliko de Sirio”, pri kiu multaj parolas en sociaj retoj ? Elde sia stabejo en Qanawat, provinco de Sueida, ŝejko Hikmat al-Hijri vidas nuran supraĵan fasadlavadon en la gestoj de malfermo, al kiuj Ahmed al-Ŝaraa cedis. “Israelo ne estas nia malamiko. Nia malamiko estas en Damasko”, pafis sen heziti tiu blankbarbulo, kiun ni renkontis tagojn antaŭ fatala akriĝo de perforto inter beduenoj kaj membroj de lia komunumo. En Aprilo, pluraj alfrontiĝoj en kiuj partoprenis registaraj trupoj jam kaŭzis plurajn dekduojn da mortintoj en Jaramana kaj Sahnaya, urboj de druza plimulto proksimaj al Damasko. Reprezalie, la 30-an de Aprilo, Israelo faris peraeran atakon en Sahnaya kontraŭ “ekstremisma grupo” akuzita ataki druzojn. Strategio celanta altiri simpatiojn de ĉi tiu religia malplimulto, kies israelaj membroj estis historiaj aliancanoj dum la konstruado de la ŝtato Israelo. La fakto, ke tiu armea enmiksiĝo estis kondamnita de la plimulto de la siria druza komunumo, ne malhelpis, ke ĉi tiu estis akuzita de la loĝantaro pri perfido. Laŭ opinio de multaj sirianoj, efektive, Israelo devas redoni Golanon, montan areon riĉan je akvoresursoj konkeritan en 1967 kaj memdecide aneksitan en 1981.
Tamen, ja kun la novaj siriaj aŭtoritatoj Israelo multigas nerektajn interparolojn. La 30-an de Junio, Gideon Saar, estro de la israela diplomatio, deklaris ke “Israelo deziras vastigi la rondon de paco kaj normaligo de la Interkonsentoj de Abraham al regnoj kiel ekzemple Sirio kaj Libano”. La dekreto subskribita samtage de prezidanto Donald Trump por ĉesigi usonajn sankciojn altrudas al Sirio “ke ĝi adoptu konkretajn dispoziciojn por normaligi rilatojn kun Israelo” (1). Por Saar tamen estas eksterdube : “Kiu ajn estu la pacinterkonsento, Golano daŭre estos parto de la ŝtato Israelo”.
Ĉio ŝajnas indiki, ke Israelo volas malfortan Sirion ĉe siaj landlimoj. La 8-an de Decembro, ĝia armeo invadis la bufrozonon de siria Golano malobservante la interkonsenton pri apartigo subskribitan en 1974 inter Tel-Avivo kaj Damasko. Detruinte 80% de la armeaj infrastrukturoj de sia najbaro en kvardek ok horoj, la hebrea ŝtato ekkonstruis armeajn postenojn laŭlonge de la landlimo per la preteksto garantii sekurecon de loĝantoj de Golano. Ĉu nova okupado por forgesigi la alian ? Tiu estas la hipotezo uzata de Abu Zein, loĝanto de Ĥan Arnabeh, ĉe la enirejo al bufrozono. “Okaze de intertraktadoj, la israelanoj povos trudi, ke tiuj temu pri ties retiriĝo de la bufrozono kaj ne pri la redono de Golano al Sirio”. Koncerne israelan ĉefministron Benjamin Netanyahu, en Februaro li postulis la “tutan senarmigon de la sudo de Sirio”, kaj nun li uzas la atuton de la protektado de la druzoj por trudi ĝin.
(1) “Fact sheet : President Donald J. Trump provides for the revocation of Syria sanctions”, komunikaĵo de Blanka Domo, 30-an de Junio 2025, https//www.whitehouse.gov
Liberiginte sin de prezidanto Baŝar Al-Assad, la sirianoj hezitas inter espero vivi en jurŝtato kaj timo esti submetotaj al nova aŭtoritatismo en kiu sunaisma plimulto trudos sian leĝon al religiaj malplimultoj, kiel druzoj kaj alavitoj. Lerta manovranto, prezidanto Ahmed Al-Ŝaraa scias, ke li devas montri signojn de toleremo por al si certigi subtenon de okcidentaj ĉefurboj.
Trimonata Aram tordiĝas ene de sia malgranda korpovesto en la brakoj de sia patro. Li lasas sin konduki de la infekta ĝojo de homamaso kunveninta ĉe la tombo de la nekonata soldato, en la altaĵoj de Damasko. Ĉi nokto de la 3-a de Julio, mallumo estas trairata de lumradioj elirantaj el impona scenejo kie baldaŭ oni rivelos la vidan identecon de la nova Sirio.
La simpla fakto, ke eblas kunveni proksime de la prezidanta palaco sen risko esti arestita, revivigas la nekredeman eksciton de la unuaj tagoj de la “liberiĝo”, post la falo de diktatoro Baŝar Al-Assad, la 8-an de Decembro, kaj lia fuĝo al Moskvo (1). “Nenio estas eterna, Baŝar falis”, koruse kantas grupo da junuloj. Ili poste formas rondon ĉirkaŭ Aram, simbolo de generacio de sirianoj kiuj ne plu devos submetiĝi al la regpovo. Almenaŭ tion promesas la nova duonoficiala himno, kiun ili rapidas ekkanti : “Levu vian kapon, vi estas libera siriano”. Du tagojn antaŭe, Damasko kaj aliaj grandaj urboj jam festis post la anonco de efektiva nuligo de usonaj monpunoj kontraŭ la regno, kio liberigis ĝin de grava malhelpo por ĝia rekonstruo post dek kvar jaroj da milito, detruoj kaj disrabado.
Noktomeze, ora aglo sur verda fono kaj kronita de tri steloj aperas sur giganta ekrano. Poste komenciĝas dissendo de parolado de la transira prezidanto, Ahmed Al-Ŝaraa, kiu proklamas : “La identeco, kiun ni al ni havigas hodiaŭ, personigas Sirion, kiu ne akceptas partigojn nek dividojn”, antaŭ ol plu diri, ke “kultura kaj etna diverseco estas riĉeco, ne kaŭzo de konflikto”. Tri tagojn poste, Usono anoncas ke ĝi eltiras “Hayat Tahrir al Sham”-on (HTS, Organizaĵo por la Liberigo de Oriento, antaŭa Fronto al-Nusra), islamisman grupon de kiu la nova potenculo de Damasko devenas, el la listo de “eksterlandaj terorismaj organizaĵoj”.
Sed en ĉi tiu lando, kiu ĵus eliris el longa nokto, sufiĉas nur unu fajrero por ke la fandaĵoj fandiĝu kaj revenu la mallumo.
La 11-an de Julio, agreso de armitaj beduenaj grupoj kontraŭ druza legomvendisto sur la ŝoseo inter Damasko kaj Sueida, granda urbo de druza plimulto en la landosudo, eksplodigis konflikton kaj jen en tiu regiono okazis bataloj inter druzaj bandoj kaj beduenaj batalantoj. Post tri tagoj da luktoj, interveno de registaraj trupoj flanke de la beduenoj por “restarigi la ordon” estis signalo por ekigi longan serion de fitraktadoj kontraŭ civiluloj de ambaŭ flankoj. Tiuj okazaĵoj faciligis la vojon por nova militista enmiksiĝo de Israelo, kiu bombadis instalaĵojn de la siria armeo eĉ en la kerno mem de Damasko kun la preteksto protekti druzan malplimulton (2) (legu en ĉi numero : “Unu okupado por forgesigi la alian").
“Registaraj trupoj interrompis akvon, elektron kaj aliron al nutraĵoj kaj sin fordonis al senatestanta masakro de druzoj. Nur sur mian kvartalon falis kvin raketoj kaj mortigis tri el miaj najbaroj”, rakontis al ni la pasintan 16-an de Julio Osama T., druza junulo kiu sukcesis fuĝi el Sueida. Ĉiuj atestoj, kiujn ni kolektis pri tiu eksplodo de perforto, konsentas : la deĉenigita religia malamo iĝis absurdaĵo. Ekzemple, dek tri personoj el la sama familio estis murditaj en siaj hejmoj de “membroj de la Ministrejoj pri Defendo kaj Enlandaj Aferoj” regataj de la nova reĝimo, laŭ la Siria Observatorio pri Homaj Rajtoj (OSDH, pro ĝiaj komencliteroj en la angla). “Tamen, la familio Raduan estis konata pro tio, ke ĝi estis unu el la plej fervoraj defendantoj de la revolucio kontraŭ la reĝimo de Al-Assad”, bedaŭras aktivulo de la civila socio Maksim Abu Diab. Multnombraj videaĵoj de tujaj ekzekutoj filmitaj de la krimintoj mem ankaŭ cirkulas en sociaj retoj, kio ebligas dokumenti krimojn faritajn de ambaŭ flankoj dum daŭras etoso de teruro kaj senpuneco. “Mi estas siriano”, respondas falinta viro al sia ekzekutisto kiam ĉi tiu demandas al li ĉu li estas “islamano aŭ druzo” antaŭ ol ekzekuti lin senkompate antaŭ la kamerao. Laŭ OSDH, 1.311 personoj estis murditaj en unu semajno, inkluzive de 300 druzaj civiluloj —el kiuj 196 estis ekzekutitaj— kaj tri beduenaj civiluloj. Siaflanke, la Siria Reto por Homaj Rajtoj (SNHR, pro ĝiaj komencliteroj en la angla) asertis elnombri almenaŭ 814 mortintojn.
La 19-an de Julio, post usona anonco pri batalhalto inter Israelo kaj Sirio, Al-Ŝaraa admonis beduenajn batalantojn por ke ili observu ĝin, samtempe gratulante ilin pro ilia “heroeco”. Li ankaŭ promesis ke la respondeculoj de misuzoj kontraŭ la “druza popolo, kiu estas sub ŝtataj protekto kaj respondeco” devos “doni klarigojn” al li. La 31-an de Julio, ministrejo pri Justico anoncis kreadon de komisiono komisiita enketi pri la eventoj en Sueida, kies finan raporton oni atendas antaŭ ol fine de Septembro. Malgraŭ tiuj faroj, la loĝantoj daŭre estas sieĝataj : strategio de kolektiva puno rememoriganta la plej malbonajn tempojn de la renversita reĝimo (3).
Por multaj sirianoj, tiu plia post multaj eksplodo de perforto ekde la transira periodo signas definitivan finon de la eŭforio kaj revenon al kruela realo. Veras, ke la malnova Sirio, kun siaj diktatoreco kaj teruraj muĥabarat (sekretaj servoj), mortis sed la nova malfruas aperi. “La falo de la reĝimo estas nur etapo survoje al la reakiro de nia lando”, rekonas s-ino Sana Yazigi, fondinto de Kreema Memoro pri la Siria Revolucio, cifereca platformo kreita en 2013 por “registri la liberan esprimon, arton kaj kulturo en tempoj de revolucio kaj milito en Sirio”.
Tamen, antaŭ nur naŭ monatoj optimismo etendiĝis. La fakto, ke plimulto de sirianoj estis perdintaj ĉian esperon, pliintensigis la emocian tertremon kaŭzitan de la foriro de Al-Assad. Ĉie en la lando, oni tiam spektis scenojn de reveno de ekzilitoj mirfrapitaj de la rapidega evoluo de la okazaĵoj. La 15-an de Decembro, Mustafa Al-Haĵĵ forlasis Libanon, kie li regis lernejon por siriaj rifuĝintoj, kaj plenrapide foriris akompanita de sia kuzo Giath direkte al la Bekaa-valo kaj limposteno de Masnaa, ĉefa transirejo inter la Lando de la Cedro kaj Sirio. Ĉe la siria flanko, sub disŝirita portreto de la renversita diktatoro, batalantoj de la koalicio gvidata de HTS estas la novaj landsinjoroj. Al-Haĵĵ, kutime senpasia, genuiĝis, deŝiris kelkajn herberojn kaj elbuŝigis longan ĝemon, kiun li retenis dum dek kvar jaroj. “Jen la unua fojo, ke mi eniras en mian landon sentante, ke mi amas ĝin”, li diris al ni antaŭ ol ekstiri al Damasko, kiun li ne vidis de post 2011.
La ĝojo de tiuj du viroj spegulas tiun de granda plimulto de loĝantaro trafita de jaroj da suferado, kiel atestas ĝiaj movoj : 6,2 milionoj da rifuĝintoj eksterlande (Libano, Turkujo, Germanujo...) kaj pli ol 6,8 milionoj enlandaj delokitoj. Ĉar la unuaj signaloj elsenditaj de la nova potenco komprenigis, ke Sirio direktiĝas al paca transiro, ne al nova ciklo de perforto. Unuflanke, la senorda diskuro de la Armeo, post la malvenko de Hizbulaho kontraŭ Israelo, ebligis eviti fratomurdajn batalojn. Aliflanke, malgraŭ sia ĝihadisma pasinteco, Al-Ŝaraa —kiu forlasis sian militnomon, Abu Mohamed Al-Golani— eldiris trankviligan paroladon al la religiaj malplimultoj de la regno, kiujn li sin devigis protekti. Li ankaŭ donis klarajn montrojn de pragmatismo rajtigante Rusujon —patronanton kaj protektanton de la renversita registaro— konservi la mararmean bazon de Tartus kaj aviadilbazon de Ĥmeimim. Resume, liaj unuaj faroj kiel ŝtatisto rivelis akordiĝeman kaj lertan politikiston, kiu ŝajnis kapabla enkonduki rompitan landon en la vojon de repaciĝo. Pro la falo de Al-Assad kaj liaj subtenantoj, ĉio ŝajnis ebla.
Sed, post pli ol duonjarcento sub la peza ŝtono de mafia klano, kiu transformis sian regnon en ŝtaton de narkotaĵŝakristoj (4), la sirianoj alfrontis kapturnigan vakuon. Tuj prezentiĝis la demando pri la sorto, kiun atendis 136.614 prizonuloj, plejparte malliberigitoj de la reĝimo. Tamen, el la arestejoj forlasitaj de ties provosoj nur kelkaj miloj da malgrasaj kaj konfuzitaj homoj eskapis. Demandita pri tio de la kanalo Al-Ĝazira, Fadel Abdulghany, direktoro de SNHR, klarigis, ke tiuj estis nur ĵusaj arestitoj, kaj ke ilia nombro altiĝis al preskaŭ 33.000. Kio pri la ceteraj ? “Endas rigardi rekte la realon —li klarigis—. Inter 80.000 kaj 85.000 viktimoj de kontraŭvolaj malaperoj verŝajne mortis pro torturo” (5).
Ekde la anonco de la renverso de la diktatoro, miloj da sirianoj rapidis al la arestejoj serĉante fraton, fratinon aŭ patron, kelkaj el ili delonge malaperintaj ; aliaj, post la popola ribelo de 2011. Ofte vana serĉo. En ŝia loĝejo en Ĵaramana, eta loĝloko ĉe la ĉirkaŭurbo de Damasko, Maĵida Kabdo klarigas : “Ni eniris en novan fazon : ne plu temas pri trovi vivaj niajn karulojn, sed pri identigi iliajn restaĵojn”. Ŝia bofrato, Mazen Al-Hamada, estis enkarcerigita en Saidnaja, unu el la simboloj de la senkompata prizona universo de la klano Al-Assad, patro kaj filo. Kiel multaj aliaj malliberigitoj, li estis ekzekutita nelonge antaŭ ol la ribelantoj liberigis tiun homan buĉejon la 8-an de Decembro 2024. Nia interparolanto, volanta elmontri ŝian dignon, konsideras sin bonŝanca ĉar ŝi povis organizi funebraĵojn de sia parenco. “La doloro estas eĉ pli granda por tiuj, kiuj mortis en silento. Kvazaŭ la tero glutis ilin”, ŝi vespiras. Miloj da parencoj de malaperintoj nun atendas eltombigon de la amastombejoj disigitaj tra la tuta lando. SNHR taksas ke ekzistas pli ol sesdek.
Reveninte al Daraja, loĝloko sude de Damasko kaj lulilo de la revolucio, la vakuo kiun Abu Anas Al-Azuak vidas estas alia. Anstataŭ lia kvartalo de Ĥalij, kie iam loĝis 25.000 homoj, la rubo etendiĝas ĝis la plej fora loko atingebla de la rigardo (6). “Mia domo staris ĉi tie, mi eĉ ne povos trovi ĝin. Ĉiuj miaj memoraĵoj estis eldetruitaj, forviŝitaj, nur ĉar nia kvartalo estis proksime de la armea flughaveno de Mezzeh”, bedaŭras tiu farmisto. Same kiel li, dekoj da miloj da sirianoj vidis kiel militfortoj lojalaj al la reĝimo bombadis kaj prirabis siajn hejmojn.
Aliaj forestoj, male, havas la guston de venko. La portretoj de Al-Assad estis forigitaj de ĉiuj fasadoj kaj lia vizaĝo nur aperas sur kelkaj tipoj de ŝtrumpetoj vendataj en la malnova ĉefurba bazaro. Ankaŭ malaperis la kontrolpostenoj de la armeo kaj sekretservoj, kiuj starigis timindan linion de apartigo inter la ĉefurbo kaj areo de Orienta Ghouta, delonge sieĝita kaj bombadita zono. Kaj ankaŭ malaperis la timo esti sendita “malantaŭ la sunon” pro la nura fakto prononci vorton aŭ nomon. En Harasta, urbeto de Ghouta, Malak J. rakontas kiel oni ŝin arestis kaj torturis dum kvin monatoj ĉar ŝi kuraĝis serĉi siajn du filojn, viktimojn de kontraŭvolaj malaperoj. Hodiaŭ, ŝi fieras, ke ŝi povis paroli pri ili al la nova regna potenculo en la prezidanta palaco : “Li mem estis enŝlosita en Abu Ghraib, Irako, dum sep jaroj. Li scias, kion ni travivis”.
Sed laŭ la pasintaj tagoj, eĉ antaŭ ol la situacio plimalboniĝis en Sueida, duboj ekaperis. Ĉu la siria popolo estas vere unuiĝinta por alfronti la postdiktatorecon ? En Duma, ĉefurbo de orienta Ghouta, eldetruita de kemiaj atakoj kaj barelbomboj, Ĵamal Taha tre baldaŭ montris sian skeptikecon. Mokante la multajn veturilojn, kiuj elmontras portreton de Al-Ŝaraa, ĉi tiu unuahora revoluciulo ne iluziiĝas pri tio, kion li nomas “la komunumo de la turniĝo de 180 gradoj”. “La muĥtar [la elektito kiel loka respondenculo] de Duma sin fotografiis kun Al-Assad dum la prezidant-elektado de 2021. Sed tuj kiam la potenco falis, li skribis longan mesaĝon en Fejsbuko por denunci la maljustecon de la partio Baas”. Ŝanĝo de partio, cetere, tre tipa post la disfalo de aŭtoritatemaj reĝimoj, kaj kiun Taha atribuas pli al timkulturo, kiu regadis Sirion de antaŭ kvin jardekoj, ol oportunismo : “Kvazaŭ temus pri refleksa ago, mia samlandanoj pretas submetiĝi al iu ajn nova pontenculo. Sed ni ne volas eternan gvidanton, sed demokratian ŝtaton kun elektado ĉiuj kvar jaroj. Unu oficperiodo, kaj enpotecinĝu tiu sekvanta !”.
La 29-an de Januaro, tre militema Konferenco pri la Venko de la Siria Revolucio pligiis la timojn de Taha. Nomumite provizora prezidanto de Sirio, Al-Ŝaraa anoncis dissolvon de parlamento kaj partio Baas, samkiel ĉesigon de la konstitucio aprobita en 2012. Tamen, sekvatage, liaj unuaj vortoj kiel prezidanto celis trankviligi la loĝantaron : li sindevontigis “persekuti krimulojn kiuj verŝis sirian sangon”, starigi “veran transiran justicon" (7) kaj krei komisionon taskitan prepari konferencon pri tutlanda dialogo “por aŭskulti la diversajn vidpunktojn pri estonta politika programo”.
Trankviligi okcidentajn ministeriojn pri Eksterlandaj Aferoj kaj laikajn sirianojn samtempe kiel li metas la plejparton de la potenco en siajn manojn : riska ago por viro kies pasinteco instigas nin pridubi la montritan moderecon. “Fakte, estas eĉ devo pridubi ĝin” (8), skribis la ĵurnalisto kaj verkisto Yassin Al-Haĵ Saleh. Laŭ opinio de la aŭtoro de La Question syrienne (Actes Sud, 2016)), “maldekstremaj, liberalaj, ateismaj, nekredantaj sirianoj” riskas “esti murditaj”. La 31-an de Januaro, pluraj el ili publikigis peton en la ĵurnalo Al-Ĵumhuriya —kiun Saleh helpis krei— favore al “elekto de konstituciiga asembleo” por al si havigi novan konstitucion kiu redonos al la sirianoj “ties liberon kaj dignon”.
“La siria popolo akceptos mankojn dum daŭras la post-Al-Assad-a eŭforio”, avertas Samer Aldeyaei, kunfondinto de Free Syrian Lawyers Association (Asocio de Liberaj Siriaj Advokatoj), kiu ne formetas, ke la transiro estigos monstron : “Sen jura kadro de transira justico kaj konstitucio protektanta la civitanojn, nova diktatoreco proksimiĝas. La unuaj signaloj jam estas tie. Sufiĉas vidi la konferencon pri tutlanda dialogo, ekzemple : ĝi daŭris nur kelkajn horojn”. Tiu granda supozeble demokratia asembleo okazis inter la 24-a kaj 25-a de Februaro, sed estis anoncita nur la antaŭan tagon, kio fakte ekskluzivis partoprenantojn loĝantajn eksterlande. Krome, la preskaŭ kvincent reprezentantoj, kiuj ja ĉeestis, havis tempon nur por aprobi celojn anticipe fiksitajn de la Registaro (9). Tio ne malhelpis, ke Eŭropa Unio anoncis, la 24-an de Februaro, ke ĝi ĉesigis kelkajn el la sankcioj kaj limigoj en la energisektoro, transportado, humana helpo kaj bankaj interŝanĝoj.
Endas rimarkigi ke Al-Ŝaraa havas la legitimecon de liberiginto. Kaj estas malmultaj la sirianoj, kiuj pridubas la fakton, ke li devas havi agliberon por reagi sur la multaj defioj ekonomiaj kaj de sekureco de regno ruinigita de enlanda milito. Sirio perdis 800 miliardojn da dolaroj da MEP, ĝiaj infrastrukturoj disfalas, ĝiaj bankoj havas malmultan solventecon kaj naŭ el dek loĝantoj vivas sub la sojlo de malriĉeco, laŭ la Programo de Unuiĝintaj Nacioj pri Disvolvado (PUND) (10). La nova regna potenculo devas rekonstrui instituciojn sur solidaj bazoj kaj ne ripeti ekscesojn de la “mal-baas-igo” kiu kaŭzis kolapson de la iraka ŝtato en 2003. Li ankaŭ devas fari elmontrojn de modereco sen malamikiĝi kun siaj plej radikalaj aliancanoj samtempe kiel li reunuigas, malgraŭ regionaj enmiksiĝoj, fragmentigitajn teritorion kaj armeon.
Ĉi tiu lasta punkto gravas, ĉar la integriĝo de la diversaj armitaj bandoj, supozeble jam malfonditaj, en solan militforton daŭre estas granda defio. Nordoriente de la lando, Siriaj Demokrataj Fortoj (SDF), potenca koalicio superregata de kurdoj kaj subtenata de Usono, rifuzas aliĝi al la nova armeo krom se oni al ili garantias iom da aŭtonomio. Sude, druzaj bandoj senorde agadas, kiel klarigas al ni en Sueida ŝejko Bassem Abu Faĥr, proparolanto de unu el ili, Viroj de Digno : “En Februaro, oni intertraktis lastajn punktojn de interkonsento inter la registaro kaj pluraj armitaj druzaj grupoj, inter ili, Viroj de Digno kaj partianoj de ŝejko Al-Hiĵri [unu el la tri spiritaj gvidantoj de la druza komunumo]. Sed ĉi tiu lastmomente retiriĝis. Li celas subtenon de Israelo, dum, por ni, Tel-Avivo estas la malamiko. Sed liaj timoj estas kompreneblaj : kvankam Al-Ŝaraa tondis sian hararon kaj portas kravaton, multaj el liaj batalantoj daŭre havas partian kaj fundamentisman pensmanieron”.
Ni renkontas du el ili, Ali M. kaj Hasan B., en Damasko, dum ili ĝuas forpermeson. Kalaŝnikov surdorse, densaj hararo kaj barbo, ili sin fotas antaŭ la Moskeo de la Omajadoj. Estas la unua fojo en dek kvar jaroj, ke ili vagadas tra la ĉefurbo. Ili venas de Latakio kaj pasigis la tutan militon en Idlibo, en la vicoj de HTS. Hodiaŭ, ili estas la bildo de la nova siria armeo. “Mi antaŭe estis studento de angla literaturo —Hasan klarigas kun trankviliga mieno. Se ne okazintus la agoj de la sangavida reĝimo de Al-Assad, mi neniam uzintus armilojn. Ni ne estas la kaptranĉiluloj, kiujn kelkaj priskribas”.
La postaj eventoj ne inkinigas kredi sen rezervoj la vortojn de Hasan. La 6-an de Marto, milicoj lojalaj al la antaŭa reĝimo lanĉis plurajn kunordigitajn atakojn kontraŭ armeaj postenoj en la marbordaj provincoj de Latakio kaj Tartus kun la espero estigi ribelon de la alavita komunumo, al kiu apartenas la klano Al-Assad kaj kiu nuntempe estas enmarĝenigita de la nova potenco. Ali kaj Hasan partoprenis en la kontraŭofensivo fare de la registaraj trupoj kontraŭ “postrestaĵoj de la antaŭa reĝimo”, kiel ili estas oficiale nomitaj. La bataloj daŭris tri tagojn kaj okazis pluraj masakroj de virinoj, infanoj kaj maljunuloj de alavita kredo. Laŭ SNHR, 1.034 personoj estis mortigitaj, el kiuj almenaŭ 595 estis civiluloj kaj senarmaj ribelantoj, mortigitaj de la novaj fortoj de sekureco. La 9-an de Marto, en Damasko, silenta marŝo omaĝe al civilaj viktimoj estis atakita de kontraŭmanifestaciantoj kiuj akuzis la alavitojn pri kunkulpeco kun la reversita reĝimo kaj postulis kreadon de “sunaisma islama ŝtato”.
“Ni vivas en faŝisma momento. Post kvin jardekoj da diktatoreco, la timo al la nekonataĵo nutras instinkton de venĝo anstataŭ racion”, klarigas al ni Yamin Hussein en la alavita kvartalo de Zahra, en Homs. Li mem vivas enfermita, ĉar, en tiu urbo kie ĉiuj landaj kredoj kunekzistas, kidnapoj kaj arbitraj ekzekutoj de alavitaj civitanoj teruras tiun komunumon. Laŭ Hussein, kiu oponis la antaŭan reĝimon, la hieraŭaj viktimoj cedas al la tento memfari justecon : “Al-Assad iĝis la alavitoj kunkulpuloj de la masakroj kiujn li faris, dum li priskribis la viktimojn kiel ‘teroristojn'. Hodiaŭ, plimulto de la sunaistoj ne sin sentas solidara kun ĝiaj alavitaj samlandanoj, kiuj estas nun celo de iliaj atakoj”.
Post ĉiu tragedio, la aŭtoritatoj ripetas sian promeson krei enketkomisionon, kiel okazis post la marbordaj masakroj. Sed nova okazaĵo rapide pligravigis la ĉiean pesimismon. La 13-an de Marto, ekzemple, konstitucia deklaracio faris el la islama jurisprudenco ĉeffonton de la leĝo kaj donis al Al-Ŝaraa preskaŭ senlimajn povojn ĝis la organizo de elektado, planita por post kvin jaroj (11). Tagojn poste, oni anoncis kreadon de “registaro de ŝanĝo kaj rekonstruo” kun kvar ministroj de la alavita, druza, kurda kaj kristana malplimultoj por klopodi pri viŝi la despotajn aspektojn de la novaj aŭtoritatoj. Ironie, la komisiono komisiita verŝi lumon sur la misuzoj faritaj en la marbordaj gubernioj de Latakio kaj Tartus transdonis sian raporton la 22-an de Julio, tuj post la kruelaĵoj kontraŭ la druzoj en Sueida. Post ses labormonatoj, ĝi kalkulis kvanton de 1.426 mortintoj, plejparte civiluloj. La raporto, kvankam ĝi rekonas partoprenon de armitaj bandoj en la perfortagoj, ne konfirmas informon publikigitan tagojn antaŭe de Reuters, laŭ kiu la ordonoj venis rekte el Damasko (12). Ĝis nun, neniu el la partoprenintaj oficiroj laŭ la diversaj esploroj faritaj de amaskomunikilaj organizaĵoj aŭ asocioj defendantaj homajn rajtojn estis juĝita, kaj fakte, kelkaj el ili estis promociitaj. Kun aŭ sen nova identeco, la stabileco de Sirio daŭre estas en risko.
(5) “Fadel Abdulghany says only 33,000 detainees have been found and freed from Syria's prisons”, Al Jazeera, 13-an de Decembro 2024.
(6) Vidu Alex Simon, “Scènes d'une banlieue de Damas”, Araba Centro pri Esploradoj kaj Politikaj Studoj de Parizo (CAREP), 17-an de Februaro 2025, https://carep-paris.org
(8) Yassin al Haj Saleh, “Sirio, islama, post la transformo” [en la araba], Al-Quds Al-Arabi, 1-an de Januaro 2025, www.alquds.co.uk
(9) Vidu “The new Syria : halting a dangerous drift”, International Crisis Group, 28-an de Marto 2025.
(10) “Plirapidigi ekonomian restariĝon estas esenca por haltigi malprogreson de Sirio kaj restarigi stabilecon”, Programo de Unuiĝintaj Nacioj pri Disvolvado (PUND), 20-an de Februsro 2025, https://www.undp.org/fr
(11) “The constitutional declaration in Syria : exceptional powers for the transitional president and the risks of entrenching authoritarian rule hindering the transition to democracy”, Syrians for Truth and Justice, 9-an de Julio 2025, https://stj-sy.org
(12) “Syrian forces massacred 1,500 Alawites. The chain of command led to Damascus”, Reuters, 30-an de Junio 2025.
Jen kaj jen ĉio kion oni bezonas, estas ĉirkaŭbrako - tion nun montras usona studaĵo. Laŭ ĝi ĉirkaŭbrakoj igas interhomajn konfliktojn pli elteneblaj.
Konfliktoj kun amikoj, laborkolegoj aŭ en la familio produktas ĉe plej multaj homoj streson. Se tiuj konfliktoj daŭras kaj per tio ankaŭ la streso daŭras, tio povas eĉ malfortigi la imunsistemon kaj la koron. Helpon povus alporti en tiu kazo ĉirkaŭbrako, tion nun montras usona studaĵo. "Ĝi aktivigas ĉenon de biologiaj mekanismoj kiuj reduktas streson", klarigas neŭrosciencistino de la universitato de Vieno kiu same esploras la efikojn de tuŝiĝoj.
La usonaj esploristoj en la konkreta kazo ne pristudis la biologiajn efikojn. Sed ili observis ĉe la plej multaj el 400 partoprenantoj ke la ĉirkaŭbrako iom reagordas la emocian bilancon dum konfliktema tago. Almenaŭ statistike la negativaj sentoj estis iom pli malfortaj kaj la pozitivaj pli fortaj, se la persono dum la kuro de la tago ricevis ĉirkaŭbrakon.
Se la negativaj sentoj malpliiĝas, tio estas signo por tio ke la korpo senstresiĝas: "Ne temas pri tio eviti konfliktojn. Ni bezonas ilin por evolui. Sed temas pri la demando kiel rapide ni solvas konfliktojn kaj kiel rapide la korpo revenas al normala stato, en kiu ne aperas negativaj emocioj kaj en kiu pozitivaj sentoj povas aperi", diras la sciencistino. Ĉirkaŭbrakoj ŝajne povas helpi en tio. Sed ankaŭ paroli pri tio kaj solvi la konflikton povas restarigi en la korpo la hormonan kaj emocian ekvilibron.
Cetere ne estas diferenco inter viroj kaj virinoj rilate al ĉirkaŭbrakoj. Ambaŭ seksoj en la usona studaĵo pozitive reagis pri korpa tuŝiĝo. "Ankaŭ ni nun esploras kio okazas en la korpo kiam ĝi estas milde tuŝata kaj ni same ne povis konstati diferencojn inter viroj kaj virinoj", konfirmas la neŭrosciencistino en Vieno. Kvankam montriĝis en la studaĵo ke virinoj pli ofte ricevas ĉirkaŭbrakojn ol viroj kaj ke ili havas ankaŭ pli intensajn sentojn.
Estas malklare de kiu la personoj en la studaĵo ricevis ĉirkaŭbrakojn. Tio nome povus kaŭzi diferencon, opinias la psikologoj en Usono. Se ekzemple oni ricevas ĉirkaŭbrakon de partnero aŭ de amikino kun kiu oni ĵus havis konflikton, tiam eble la pozitiva efiko povus daŭri pli longe ol se iu alia aŭ eĉ fremda persono donus ĉirkaŭbrakojn.
La kaŭzo por tiuj pripensoj estas ke pli fruaj studaĵoj montris ke ĉirkaŭbrakoj ankaŭ dum la sekva tago havas ankoraŭ pozitivan efikon - en la usona studaĵo aliflanke la pozitivaj efikoj jam la sekvan tagon malaperis. Necesas ankoraŭ pli profunde pristudi tion. La forta eco de la studaĵo tamen estas ke la usonaj psikologoj ne faris siajn eksperimentojn en la laboratorio, sed ke ili konsekvence "akompanis" la virojn kaj virinojn en ties ĉiutago. "Jen ekestis tie dum la pasintaj jaroj komplete nova alirmaniero kiu instruas al ni, kiel tuŝiĝoj en la ĉiutago vere efikas."
“Esperanto malpermesita en Esperanto-kongreso”, – sensacieme titolis la skandalgazeto “Libera Folio” pri la Itala Esperanto-Kongreso, okazinta fine de aŭgusto 2025 en Salsomaggiore Terme apud Parma. Bonŝance, kiel partopreninto de la kongreso, mi povas konfirmi, ke el mia vidpunkto la kongreso okazis, kiel ĉiam, plene en Esperanto.
La rimarko de “Libera Folio” rilatis nur al la jara asembleo de Itala Esperanto-Federacio. Samtempe kun ĝi okazis ekskurso kun esperantlingva ĉiĉeronado – kaj kantateliero de Ĵomart kaj Nataŝa, kiun mi ege ĝuis. Fakte, al mi egalas, kiun lingvon nacia Esperanto-asocio uzas en sia asembleo. Gravas nur, ke tiu asocio utilas al nia movado. Kaj rilate al Itala Esperanto-Federacio, tiu utilo sendube estas enorma. Ĝuste la Italajn Kongresojn mi ĉiam tre ĝuas ekde 2019.
Karakterizaĵo de la Italaj Kongresoj estas laŭ miaj spertoj, ke oni ĉiam elektas ege allogajn urbojn kun taŭgaj kongresejoj, bonege atingeblaj ankaŭ per trajno. Ĉi-jare nia kongresa hotelo nomiĝis “Grand Hotel Regina”. Ĝi varbis per kvar steloj. Samtempe ĝi estis la plej malmultekosta kaj, laŭ retaj recenzoj, la plej malbona el la pli ol 50 hoteloj de la urbeto. La hotelo, laŭ mi, meritis kvar stelojn nur pro la beleco de sia fasado, de kelkaj salonoj kaj de la ŝtuparejo, dum ĝiaj ĉambroj kaj servoj multrilate ege malsuperis eĉ germanajn junulargastejojn. Sed eblis alkutimiĝi al ĝiaj mankoj kaj fine farti tre bone en ĝi.
Salsomaggiore Terme estas tre agrabla urbeto kun 20.000 loĝantoj. Same kiel en la pasintjara kongresurbo Montecatini Terme, videblis en ĝi la krizo de italaj kuracurboj. La ĉefa termobanejo de Salsomaggiore, la Terme Berzieri, iam celis esti la plej bela termobanejo de la mondo. Sed en 2015 ĝi bankrotis, kaj ĝi estas de multaj jaroj fermita pro renovigado. Avantaĝo de tiu velkinta gloro estis, ke ne tro abundas turistoj en la urbeto, plu riĉa je belegaj konstruaĵoj kaj parkoj.
La organizantoj bonege kunlaboris kun la urbaj aŭtoritatoj, tiel ke ni povis uzi iujn el tiuj belegaj konstruaĵoj por la solena malfermo kaj por koncertoj. Kelkaj spektakloj – la koncertoj de Clarissa Sabatini kaj de Ĵomart kaj Nataŝa same kiel la prezentaĵo “Doktoro Zamenhof” de Mario Migliucci en la itala lingvo – povis okazi sur la urbodoma placo kaj allogis ankaŭ sufiĉe da neesperantistoj.
Multaj programeroj tre bone sukcesis. Aparte mi ŝategis la kantatelierojn de Ĵomart kaj Nataŝa (kie ankaŭ ilia filino Carina spontane kantis kun ili la kanton “Somera Mondo”), kaj ĉiujn koncertojn. Menciindas ankaŭ kelkaj aparte bonegaj prelegoj: “Demenco kaj dulingvismo” de Marta Ruzza (interesega, pensiga temo), “Operacia esploro” de Luca Coslovich (surprize bonkvalita enhave kaj lingve), “La slava skolo” de Alessandra Madella (kun belegaj poemoj de niaj pioniraj poetoj) kaj la rememora prezentaĵo pri Renato Corsetti (ege kortuŝa, kun lia vidvino Anna Löwenstein kaj ilia filo Gabriele).
Kompreneble ankaŭ la astronomiaj prelegoj de Amri Wandel estis, kiel ĉiam, tre bonkvalitaj. Mi mem kun granda entuziasmo prelegis pri “Malagasio – unika lando” kaj bedaŭris nur, ke ne eblis fari tri apartajn prelegojn pri la unikaj naturo kaj kulturo de la lando, ties Esperanto-movado kaj la tutnovaj originalaj verkoj de malagasaj esperantistinoj.
Ankaŭ diversaj distraj programeroj meritis laŭdon, ekzemple la ĉiumatena kunveno “Kantu kaj meditu” kun Clarissa Sabatini (supratona kantado en agrabla atmosfero) kaj la Sankta Meso en Esperanto kun pastro Gustavo Zanoli. La libroservo havis riĉan sortimenton. Kaj ankaŭ pri la ekskursoj mi aŭdis multajn pozitivajn raportojn. Facilis ankaŭ ekskursi private per trajno al vidindaj lokoj – mi mem uzis la ekskursan tagon por viziti kun kelkaj geamikoj la belegan urbon Piacenza.
Dum en antaŭaj jaroj la italaj kongresoj allogis ĉirkaŭ 200 esperantistojn, ni ĉi-foje estis nur 126 aliĝintoj, plejparte pli ol 50-jaraj, el 21 landoj. Sed tiuj, kiuj ne venis, povas bedaŭri tion. Ĉi-foje eĉ la vetero estis aparte agrabla, ĉar ne tro varma. (Nur dum unu vespero ĝenis pluvego.)
Mi neniam enuis, estis konstante kune kun simpatiaj geamikoj, kaj jam antaŭĝojas pri la venontjara Itala Kongreso. Inter la naciaj kongresoj de Esperanto, la itala elstaras pro la daŭro (tutsemajna), la grandeco (125-250 kongresanoj) kaj la kvanto kaj kvalito de la programeroj.
Mi elkore dankas al la aktivuloj de Itala Esperanto-Federacio – tute sendepende de tio, kiun lingvon ili uzas en sia asembleo.
Ulrich Matthias
Grupfoto de Laura Brazzabeni
Ĉi tiu artikolo aperis en la septembra (aŭtuna) eldono de “La Ondo de Esperanto” (2025).
Ĉe represo aŭ citado bonvolu nepre indiki la fonton:
Papere: La Ondo de Esperanto, 2025, №3 (325).
Rete: La Ondo de Esperanto https://sezonoj.ru/2025/10/italujo-7/
Ĵus konkludiĝis la kutima vendreda kunsido de la redakcio de Arcadia, reteja platformo originanta el la iama revuo Lingua Verde, organo de Interlingvistika Centro. La redakcianoj, kiuj pasintsemajne kunsidis en telematika ĉeesto de du profesiaj grafikistoj, en kontakto kun Lucia Copparoni, hodiaŭ interparolis pri la venontaj paŝoj por la lanĉo.
La kampanjo de financado per monkolektado startos baldaŭ laŭ taktika kaj reklama plano aŭtorita de Francesco Giuliano (ĝenerala sekretario), dum Ariela Desio mediacios inter la redakcio kaj la socireteja manaĝerino, kun kiu dum la venontaj tagoj okazos plia kunsido por strukturigi la reklaman strategion de la platformo.
La aliaj membroj de la nuntempa redakcio estas Emanuele D’Amario, Elia Calligari, Giacomo Comincini (ĉefredaktoro) kaj Alessio Giordano (direktoro), plus aliaj kunlaborantoj ne asidue partoprenantaj la kunsidojn.
Antaŭvide al tiuj ĉi defioj, ili hodiaŭ konsentis pri prokrasto de la projekto, donante al si pliajn ses monatojn da prepara laboro, kio inkluzivos pli ampleksan merkatanalizon pretigotan antaŭ la fino de la jaro kaj pliajn kunsidoj kun eskpertoj pri komunikado kaj virtuala eldonado.
Intertempe, la nova retejo, ankoraŭ ne publike vizitebla, refajniĝas laŭ siaj grafiko kaj strukturo.
Estas en la presejo la numero 2370 de “Heroldo de Esperanto” (oktobro 2025), kie reliefas informoj el norda Eŭropo: kultura evento en Pollando, pliaj detaloj pri la Skandinava Esperanto-Domo, informo pri ĉesinta eldonejo en Svedio, debateto el Finnlando pri la Universala, kiu ĵus vendis sian… Roterdomon.
Elstaras ankaŭ artikoloj pri geopolitiko kaj internacia juro: de sen. Alessio Giordano pri “Simplismaj kategorioj en ĉi murdepoko” kaj pri artefarita intelekto; de c-ano Giorgio Silfer pri Unuiĝintaj Nacioj, pri kontraŭjudeco, pri la organiza filozofio de estraroj en Esperantio, kaj longa riposto al la hispana juristino Rafaela Urueña pri kio estas subjekto de internacia juro.
Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Aaron Chapman el Kanado
Kiam oni parolas pri sano, multaj tuj pensas pri kuracistoj, hospitaloj kaj medikamentoj. Sed vere sana socio ne komenciĝas ĉe la pordo de malsanulejo. Ĝi komenciĝas multe pli frue: ĉe la manĝaĵoj, kiujn ni permesas al ni, ĉe la aero, kiun ni enspiras, kaj ĉe la subteno, kiun ni ricevas, kiam ni ne fartas bone.
En kelkaj landoj, la sanservo estas traktata kiel komerco. Oni devas pagi por vizitoj, ekzamenoj kaj operacioj; kaj foje tiuj kostoj estas tiom altaj, ke homoj simple evitas serĉi helpon. Sed tio ne estas nur individua problemo; ĝi malfortigas la tutan socion. Kiam iu ne ricevas la necesan prizorgon, ĉiuj fariĝas iom pli vundeblaj.
Kontraste, ekzistas landoj, kie kuracado estas universala. Ekzemple, en Kanado aŭ Svedio, ĉiuj havas aliron al kuracistoj kaj malsanulejoj sen devi pagi rekte ĉe la pordo. Kompreneble, ne ĉio funkcias perfekte; kelkfoje oni devas atendi; sed neniu devas timi bankroton pro malsano. Tiaj sistemoj baziĝas sur la ideo, ke sano estas rajto, ne luksaĵo.
Ni ankaŭ ne forgesu pri mensa sano. Ĉiam pli da homoj komencas malkaŝe paroli pri siaj sentoj, pri streso kaj pri depresio. Tio estas bona signo. Bona socio estas tia, kie homoj sentas sin sekuraj por peti helpon. Ĉu temas pri amiko, instruisto aŭ profesia psikologo, gravas havi iun, kun kiu oni povas sincere paroli.
Preventado estas alia ŝlosilvorto. Sanedukado en lernejoj, sportaj programoj por ĉiuj, pura akvo kaj aero: tiuj ŝajnas simplaj aferoj, sed ili havas grandan influon. Se ni zorgas pri tiuj bazoj, ni poste bezonas malpli da kuracado.
Kaj ni revenu al la ideo de prizorgo. En multaj kulturoj, oni kutime prizorgas siajn maljunajn familianojn hejme. Aliloke oni fidas je publikaj programoj. Sed en ĉiu kazo staras la sama demando: kiel ni traktas tiujn, kiuj bezonas pli da helpo? Sana socio estas tia, kie neniu estas forlasita, kaj kie helpo ne dependas de mono aŭ statuso.
Fine, ni memoru: sano ne estas nur privata afero. Ĝi estas komuna. Kiam ni prizorgas unu la alian, ni ĉiuj vivas pli bone, pli longe, kaj kun pli da digno.
Ni meritas mondon, kie la demando ne estas “ĉu vi povas pagi?”, sed “ĉu vi fartas bone?”. Eble ni ne atingos tion tuj, sed ĉiu paŝo en tiun direkton: pli da subteno, pli da kompreno, pli da prevento, vere gravas.
Por montri homan varmecon, ne necesas perfekta sistemo. Sufiĉas la volo prizorgi.
Sekve de la lastatempaj evoluoj ĉe la milito en Gaza-strio, Esperanto-Ligo en Israelo (ELI) decidis publikigi sian starpunkton, kiu reflektas la opinion de multaj ĝiaj membroj.
ELI ne reprezentas la israelan registaron kaj forte pledas por paco kaj ĉesigo de la homaj suferoj ambaŭflanke. Oni tamen ne forgesu, ke tiun ĉi militon kaŭzis la terorisma surpriz-atako de Ĥamas, kiu la 7-an de oktobro 2023 kruelege murdis en unu tago pli ol 1000 israelajn kaj alinaciajn civilulojn, pli da judoj ol iam ajn post la Holokaŭsto, plejparte familiojn en siaj hejmoj kaj gejunulojn en muzika festivalo. Aldone estis kidnapitaj 250 vivantaj kaj murditaj personoj.
Kiel landa Esperanto-asocio, la celoj de ELI unuavice estas la progresigo de Esperanto en Israelo kaj en la Mezoriento, klopodante esti politike neŭtrala. Tamen, ELI ne povas resti indiferenta al la lastatempaj okazaĵoj en Gaza-strio, nek al la kondamnoj en la Esperanto-movado, kontraŭ Israelo kaj foje eĉ persone kontraŭ israelaj esperantistoj. Tiuj atakoj minacas la progreson de Esperanto en Israelo kaj damaĝas la statuson de ELI kiel registrita societo. Aliflanke, ni dankas por la multaj esprimoj de subteno kaj zorgo pri Israelo, kiujn ni ricevis de esperantistoj el la tuta mondo.
Hodiaŭ, precize du jarojn post la atako de Ĥamas, kiu kaŭzis neimageblajn suferojn al israelaj civitanoj, samkiel al la palestinaj loĝantoj en Gaza-strio, oni ekvidas la efektiviĝon de la lastatempe proponita kontrakto pri fino de la milito kaj liberigo de la israelaj kidnapitoj. Ni esperu, ke baldaŭ finiĝos la suferoj de centmiloj da civiluloj kiuj estis forpelitaj el siaj hejmoj ambaŭflanke de la limo, kaj ke Gaza¬anoj, samkiel israelanoj, povos vivi sen minaco de atakoj, terorismaj aŭ armeaj.
ELI esperas, ke tiu kontrakto, kiu jam nun estas vaste subtenata de multaj ŝtatoj en la Mezoriento kaj tutmonde, realiĝos. Ĝi ebligos al Israelo, kunlabore kun la mezorientaj landoj kaj la cetera mondo, trovi solvojn por rekonstrui Gaza-strion kiel prosperan senarmilan regionon pace regatan de siaj loĝantoj, kaj malfermos la vojon por stabileco kaj paco en la Mezoriento.
Pli kaj pli malfacilas la ekzisto de landaj asocioj ene de la Universala, pro multiĝantaj kritikoj pri ilia (vera aŭ supozata) politika malneŭtraleco kadre de UEA mem, precipe en artikoloj kaj komentoj de nordeŭropa skandalgazeto: unue REU en Rusio pro sia ĉefdelegito (nun prezidantino), due ELI en Israelo pro siaj estraraj deklaroj, kaj eĉ IEF en Italio pro… lingva problemo en sia Asembleo.
Kohere neniu kritikas KEAn en la Hispana Reĝolando pro kontraŭisraela deklaro, ĉar ne aliĝinta landa asocio UEA. Ankaŭ neniu zorgas pri la konstantaj deficitoj en la jara spezkalkulo de SES en Svislando: en idealisma societo ekonomio malpli gravu ol politika neŭtraleco…
Kiel kompreni la suprajn tendencojn en la malnova Esperantio?
AKIRI estas frukto de plurjara kaj plurkapa laboro, ĉar konstruita sur la fundamentoj de la antaŭaj strategiaj planoj de UEA fare de Mark Fettes, Duncan Charters kaj pluraj kunlaborantoj, inter ili diversaj membroj. Ĝi nun aperas en tiu formato valida por nuna periodo, finprilaborita laŭ instrukcio de tiu ĉi Komitato kaj surbaze de ĝiaj rekomendoj dum la 110-a Universala Kongreso de Esperanto.
AKIRI difinas la bazojn kaj la direkton de nia Asocio por la venontaj kvin jaroj – de “kio” al “kiel” – kun klaraj prioritatoj kaj postulo por konkretaj rezultoj kaj mekanismoj por monitorado kaj taksado.
Mi invitas vin ĉiujn legi la dokumenton kaj pripensi, kiel viaj propraj ideoj, agadoj kaj projektoj povas konverĝi al AKIRI kaj kontribui al ĝia realigo. AKIRI sukcesos nur per nia komuna engaĝiĝo – ĝi estas plano ne nur por la Estraro de UEA, sed esperinde por la tuta Esperanto-komunumo, kiu ĝin akceptos. La ideo estas ne nur inspiri kaj montri direkton, sed ja unuigi niajn fortojn kaj kreskigi nian efikecon kiel movado.
Mi nun planas baldaŭ okazigi malfermitan Zoom-kunsidon por prezenti la planon kaj ebligi diskutojn ankaŭ “vive” (realtempe). La dato de tiu prezento ankoraŭ ne estas difinita, sed mi informos la Komitaton tuj kiam ĝi estos konfirmita. Krom al prezenta dokumento kaj tiu Zoom-prezento estos aliaj rimedoj kaj okazoj plu prezenti kaj nutri la planon.
Mi kore dankas al ĉiuj, kiuj kontribuis al tiu laboro, al Mark kaj Duncan, kiuj ĉi tie menciitaj reprezentas multajn, kaj al la nova Estraro kaj nia Ĝenerala Direktoro, kiuj subtenis min en la preparo de AKIRI. Dankojn do ankaŭ pro via kontinua sindediĉo al Esperanto, al UEA kaj al ĝia misio.
Ni kune akiru la estontecon, kiun ni deziras.
Kun movadaj salutoj,
Fernando Maia Jr.
Universala Esperanto-Asocio | Prezidanto
La tuta 21-paĝa dokumento, kiu garnas ilustraĵoj (vidu la supran bildon de ĉi tiu artikolo) estas elŝutebla ĉe https://mallonge.net/plano2530.
Por Esperanto estas aparte grave disponi pri efikaj metodoj por instrui kaj lerni la lingvon, ĉar lernantoj de E-o kutime ne povas elspezi tiom da tempo por atingi sufiĉe altan nivelon de la regado de la lingvo. Ofertantoj de E-kursoj ja ofte vekas impreson ke eblas lerni la lingvon dum tre mallonga tempo, ĉar ĝi estas tiel bone strukturita: La 16 reguloj de la baza gramatiko ja vere povas esti prezentitaj dum unu horo. Sed tio ne estas bona komenco por la lernado de la lingvo.
Por vivanta lingvo necesas tuj komenci per parolekzemploj, ne per gramatiko aŭ aliaj strukturaj ecoj. En bonaj ekzemplaj frazoj ja kaŝiĝas tiuj strukturelementoj, do ne necesas aparte prezenti ilin. Sed kio ja necesas, tio estas prezenti la varmon de la vivanta lingvo.
Ekzemplaj frazoj gajigu kaj ili ankaŭ tuj enmemoriĝu. Do tiuj frazoj pritraktu tute bazajn aferojn de la vivo, ekzemple manĝadon kaj trinkadon, aŭ agadon kaj rilatojn inter homoj. Por ke tio funkciu, la frazoj enhavu laŭeble multajn tuj kompreneblajn vortojn. Ĉu vortoj estas tuj kompreneblaj, tio dependas de la gepatra lingvo de la lernantoj. Sed intertempe ekzistas jam tiom da internaciaj vortoj ke tio ne estas problemo. Frazoj kiel "Mi manĝas oranĝon" aŭ "Li trinkas bieron" plenumas tion.
Sed ili ankaŭ plenumas ion alian, nome en ili kaŝiĝas ritmo, aŭ versa piedo kiu nomiĝas amfibrako. Tiun versan piedon uzis Zamenhof en sia poemo "La Vojo". La aparta eco de tiu versa piedo estas, ke ĝia bazo konsistas el tri silaboj, el kiuj la meza, do la dua silabo, portas la akcenton. Se oni akcentas ĉiam nur unu el tri silaboj ol kutime unu el du, tiam la frazoj atingas pli altan gradon de eleganteco, pli da muzikeco. Kaj tio ja tre gravas por veki emocion ĉe la parolantoj kaj aŭskultantoj.
En Esperanto la akcento ja kuŝas sur la antaŭlasta silabo. Tio perfekte kongruas kun la versa piedo amfibrako. Tiel ekzemple frazoj laŭ tiu ritmo estas bone elparoleblaj kaj ili ankaŭ rapide eniras en la memoron, ĉar estas facile ripeti ilin laŭbezone. Tio donas al la lernanto bonan senton. Ŝi aŭ li povas tiel jam post kelkaj minutoj da ekzercado elparoli kaj memorteni la unuajn frazojn en Esperanto. Tio certe instigas al daŭrigo de la lernado.
Oni povas precipe komence limigi klarigojn pri strukturelementoj de la lingvo al minimumo, ĉar la scio pri la lingvo ja aŭtomate akumuliĝas per la ekzercado. Klarigoj ja estas necesaj, sed ili ĝenerale prenu malpli da tempo dum la instruado ol la ekzercado, do parolado de frazoj. Depende de la mensaj kapacitoj de lernanto povas esti pli aŭ malpli da klarigoj. En la parolado de frazoj la aŭskultado kaj ripetado de versaĵoj povas esti grava elemento en la lernprocezo.
William Thomas Stead (1849-1912) estis homo vaste respektata pro siaj brilaj kapabloj, varmega spirito kaj senlaca preteco servadi aliajn homojn. Tion certe opiniis, kaj publike diris (sed en la angla lingvo) la donacintoj de memor-tabulo, kiun oni fiksis al muro apud la rivero Tamizo en Londono.
Luke McKernan - W.T. Stead, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=79179740
Nu, kiaj “kapabloj”? Kiuj “donacintoj”? Kaj kial “apud Tamizo”? Por respondi tiujn demandojn necesas scii, ke Stead estis, laŭ profesio, frua esplor-raportisto pri sociaj problemoj, kaj ke li redaktadis kaj mem posedis sukcesajn gazetojn. La donacintoj estis sam-profesiuloj, kiuj post la morto de Stead ne volis permesi, ke oni lin tute forgesu. La memor-tabulon oni lokis tie, kie Tamizo fluas preter Fleet Street. Tiu strato estis tiutempe hejmo de la plej gravaj gazet-eldonejoj.
Stead ne nur esploris kaj raportis farojn misajn aŭ fiajn, sed ankaŭ aktive kampanjis kontraŭ ili. Unu el la fi-agoj, kiujn li esploris, estis “vendado” de junaj filoj aŭ filinoj fare de malriĉaj gepatroj. Riĉa “aĉetinto” tiel ekposedis infanon kiel sklavon, kiun li povis laŭvole misuzi, fizike kaj sekse. Stead mem aĉetis knabinon 13-jaraĝan, filinon de malriĉa kamentubisto. Lia celo neniel estis ŝin mistrakti, sed nur pruvi al gazet-legantoj, ke tiaj aferoj ja okazadas. Kvankam lia intenco estis bona, oni procesis kontraŭ Stead, kaj li devis pasigi tri monatojn en malliberejo.
Mankas tamen sur la memor-tabulo jena grava informo pri William Stead: ke li, en la komenco de la dudeka jarcento, eksciis pri Esperanto, entuziasmiĝis pri ĝi, kaj poste raportadis pri la lingvo kaj ĝia kreskanta movado per siaj propraj gazetoj.
Stead estis unu el la pasaĝeroj sur la fama ŝipego Titanic, kiu pereis en la jaro 1912, pro trafo kontraŭ glaci-monto. Aliaj pasaĝeroj raportis poste, ke li agis tre kuraĝe, helpante virinojn kaj infanojn eniri la savboatojn. Li ankaŭ donis sian sav-jakon al alia pasaĝero. Finfine li mem dronis.
En januaro de la jaro 2012, cent jarojn post la pereo de Titanic, kunvenis apud la memor-tabulo pri Stead kelk-deko da nuntempaj gazetistoj. Tie ili publike montris respekton por sia kolego antaŭlonge droninta, kaj poste en trinkejo ili tostis lian memoron. Partoprenis ankaŭ kelkaj invititoj, inter ili tri membroj de Londona Esperanto-Klubo (LEK), kiun Stead kunfondis en la jaro 1903. Li ne nur fondis la klubon, sed vigle kaj malavare subtenis ĝin. En lia oficejo okazis kunsidoj de klubaj oficuloj, kaj tie preparis klubajn dokumentojn lia sekretariino, Eliza Lawrence. Ŝi mem estis konvinkita esperantistino kaj posta honora vicprezidanto de LEK. Stead estis ĝia unua kasisto, kaj per propra mono certigis ĝian kapablon pluvivi. Tial ne nur gazetistoj sed ankaŭ esperantistoj havas kaŭzon lin danki, pro lia “senlaca preteco servi aliajn homojn”.
Terry Page
La franca Esperanto-Kulturdomo en kastelo Greziljono okazigas studperiodojn plurfoje jare. Ĉi-somere en julio kaj aŭgusto okazis unue la 9a Maratona Esperanto-kurso dum dek tagoj, ĉi-foje kun Dennis Keefe, Nedeljka Ložajić, Frank Lappe; samtempe IEK-prelegaro laŭ OSIEK kaj la jara kongreso de blindaj esperantistoj de LIBE. La instruistino de la meza kurso estis blinda, kaj tio estas avantaĝo eĉ por vidantoj kiuj jam scias legi kaj skribi Esperanton, sed ili venas por lerni paroli.
La kastelon kaj ĝian parkon poste okupis infanoj kun gepatroj kadre de la 46a Renkontiĝo de Esperanto-Familioj (REF). La ĉefa celo estis komunaj ludoj kaj agadoj inter la infanoj el diversaj landoj por tiel instigi ilin uzi Esperanton por ludi kune.
Poste Sennacieca Asocio Tutmonda organizis sian 98an SAT-Kongreson kun aldona postkongreso.
Fine okazis la 6a Verda Naturisma Semajno kun INOE. Okazis Esperanto-kursoj, koncertoj kaj aliaj aktivaĵoj, ĉiam sen vestaĵoj.
AŬTUNAS kaj INTERKANT
La aŭtunaj staĝoj okazos dum dek tagoj en du periodoj.
La Esperanto-koruso INTERKANT okazigos kantadon kun ĥorestro Bernard Bigonnet de la 21a ĝis 28a de oktobro 2025. Ni lernos Esperanto-kantojn kvarvoĉe antaŭ- kaj posttagmeze. En la lasta vespero okazos publika koncerto en la urba festosalono. Interkant bonvenigas novajn kantemulojn.
La 14a kursaro AŬTUNAS okazos de la 24a de oktobro ĝis la 2a de novembro, dum la francaj lernejaj ferioj, ĉar partoprenas ankaŭ infanoj. En la kursoj instruos Dalia Pileckienė el Litovujo, Alain Delmotte kaj Renée Triolle el Francujo. En la lasta tago oni povos trapasi ekzamenojn de Franca Esperanto-Instituto.
Posttagmeze, ekster la kursoj, Larysa Osadĉuk proponos origamon, japanan arton de paperfaldado, kaj Alain Delmotte instruos sorobanon, japanan abakon. La infanoj iros plurfoje al naĝejo kun tobogano, kaj la 31an de oktobro ĉiuj festos Halovenon laŭ la Greziljona maniero. Pluraj volontuloj venos dum ĉiuj 10 tagoj por ĝardenumi ekstere ĉe la baseno kaj ĉirkaŭ la lageto.
Informoj legeblas ĉe https://gresillon.org/au?lang=eo, por demandoj skribu al gresillon@gmail.com. Aliĝu tuj!
PRINTEMPAS kaj MULTAKTIVAĴOJ
Nia printempa studperiodo PRINTEMPAS okazos la 17-29an de aprilo 2026 kun kvar famaj instruistoj: Zsófia Kóródy, Birke Dockhorn, Marion Quenut, Paweł Fischer-Kotowski.
La kursoj preparas al KER-ekzameno, kies parola parto eble okazos en la lasta tago. La studperiodo celas studi la lingvon, tamen dum la posttagmezoj ni proponas ekskursojn kaj aliajn aktivaĵojn. Informoj ĉe https://gresillon.org/p?lang=eo.
Post dek tagoj da lernado eblas praktiki Esperanton, de la 26a de aprilo ĝis la 2a de majo. La BEMI-semajnon kun biciklaj ekskursoj gvidos Eddy van des Bosch. La ĥoran kantadon gvidos Bernard Bigonnet. Aldoniĝos poste aliaj aktivaĵoj. Informoj en https://gresillon.org/k?lang=eo.
Foto: La Renkontiĝo de Esperanto-Familioj okazis jam la 46an fojon (Foto de Greziljono)
Ĉi tiu artikolo aperis en la septembra (aŭtuna) eldono de “La Ondo de Esperanto” (2025).
Ĉe represo aŭ citado bonvolu nepre indiki la fonton:
Papere: La Ondo de Esperanto, 2025, №3 (325).
Rete: La Ondo de Esperanto https://sezonoj.ru/2025/10/francujo-29/
Ekde 3 oktobro 2025, eblas peti la esperantan civitanecon per nova reta formularo, havebla ĉe Esperanta Kulturservo. Tiu diĝita ilo ne ŝanĝas la proceduron, sed simpligas ĝin, eliminante la bezonon de paperaj dokumentoj kaj ebligante pli rapidan kaj aŭtomatigitan administradon de la petoj. La civitaniĝon devas peri paktinta establo aŭ parenco, kiuj garantias pri la efektiva scipovo de esperanto flanke de la koncernato. Okaze de parenca civitaniĝo, oni petas lingvodiplomon almenaŭ A2-nivelan.
La nova sistemo – kreita de sen. Alessio Giordano – agas kongrue kun la Civitaj normoj pri privateco, tial ke personaj datenoj de la petanto estos storitaj kaj gardataj nur de la rikorda sistemo de la Civito kaj de la matrikulisto, laŭ Lex Lubomira.
Oficiale fondita la 2 junio 2001, la Esperanta Civito estas kolektivo kiu celas firmigi la rilatojn inter la esperantistoj kiuj sentas sin apartenantaj al senŝtata diaspora lingva grupo. Esperantaj civitanoj konceptas esperanton ne nur kiel komunikilon kaj artan perilon, sed ĉefe kiel identigilon; por ni esperanto estas parto de nia ĉiutaga identeco kaj la celo de la Civito estas antaŭenpuŝi ĝiajn transnaciajn valorojn kaj emfazi la realan funkcion de esperanto kiel lingvo de alternativa komunikado por malgranda diaspora komunumo, pli ol eventuala dua lingvo por la homaro.
Ĉiu homo kiu scipovas esperanton rajtas peti la civitanecon, sed la servoj de la Civito kaj ĝiaj establoj estas proponataj al ĉiuj esperantistoj kaj neesperantistoj, sendiskriminacie. La efektivaj avantaĝoj de la civitaneco konsistas en la konstantaj rabatoj (10% ĝis 50% depende de la servo) proponataj al la civitanoj kaj la rajto voĉdoni kaj kandidatiĝi por la elekteblaj organoj.
Ni memorigas ke la peto pri la esperanta civitaneco estas senpaga por membroj de paktinta establo aŭ abonantoj de paktinta periodaĵo. Se vi ne estas membro de paktinta establo kaj ne abonas paktintan periodaĵon, unue aliĝu al establo aŭ abonu periodaĵon, por ke via peto estu konsiderata kiel ricevebla. La civitaneco estas principe dumviva, krom se oni eksplice petas ekscivitaniĝon, kaj oni gardas ĝin eĉ se oni ne plu membras en la establo aŭ malabonas la periodaĵon kiuj peris la petskribon.
Sekvas la teksto de la dekreto.
Dekreto Giordano-Blanco
Pri la virtuala petskribo de la Esperanta civitaneco
La vickonsulo pri klerigado Alessio Giordano kaj la vickonsulo pri internaj aferoj Manuela Blanco, konforme al la delego ricevita de la Konsulo, dekretas el Ĉaŭdefono respektive Malago, la 3an de Oktobro 2025:
1) Ekde la hodiaŭa tago eblas peti la Esperantan civitanecon ne plu ekskluzive per papera petskribo, sed ankaŭ per virtuala sistemo libere alirebla tra la jena ligilo: https://kulturservo.esperantio.net/form/civitaneco 2) La virtuala petskrib-modulo gastas ĉe Esperanta Kulturservo, konsorcie celita servo administrata de Kooperativo de Literatura Foiro, kiu traktos la datumojn de la submetantoj konforme al la normaro indikita en la art. 5, par. 2 de la Konstitucia Ĉarto, tiel ke ili estos storitaj kaj gardataj nur en la civitana arkivo ĉe la Registra instanco de la Esperanta Civito, laŭ Lex Lubomira kaj Dekreto Fernández (HeKo 889 6-C, 30 sep 25). 3) La petskriboj estos aŭtomate plusenditaj al la indikitaj establo aŭ parenco, konforme al Lex Valeria, por ke ili peru la peton pri civitaniĝo. 4) La ligilo por la petskribo pri la Esperanta civitaneco devas aperi en la retejoj de civitaj instancoj aŭ adjudikitaj servoj, se ili posedas propran. Laŭdiskrecie, ankaŭ establoj rajtas aperigi la ligilon en siaj retejoj kaj tra siaj informkanaloj.
Aprobita de Konsulino Lorena Bellotti dum la 6a kapitula kunsido (3 Oktobro 2025) Subskribita de Rubèn Fernández Asensio, aktisto kaj arĥivisto de Esperanta Civito, nome de la Konsulino
07/10/2025 Hamaso kaj ties aliancanoj ne nur seksperfortis, torturis kaj mortigis pli ol mil Judojn kaj Israelanojn la 7an de oktobro (la totala nombro de viktimoj, el ĉiaj nacioj, atingas ĉirkaŭ 1 200 personojn). La antisemitaj kaj genocidaj murdistoj...
Esperanto-Ligo en Israelo (ELI) diskonigis novan deklaron pri la milito en Gazao. Unuafoje deklaro de ELI pri la temo aperis en novembro 2023. Libera Folio publikigas la tekston.
Deklaracio de ELI pri la milito en Gaza-strio
Sekve de la lastatempaj evoluoj ĉe la milito en Gaza-strio, Esperanto-Ligo en Israelo (ELI) decidis publikigi sian starpunkton, kiu reflektas la opinion de multaj ĝiaj membroj.
ELI ne reprezentas la israelan registaron kaj forte pledas por paco kaj ĉesigo de la homaj suferoj ambaŭflanke. Oni tamen ne forgesu, ke tiun ĉi militon kaŭzis la terorisma surpriz-atako de Ĥamas, kiu la 7-an de oktobro 2023 kruelege murdis en unu tago pli ol 1000 israelajn kaj alinaciajn civilulojn, pli da judoj ol iam ajn post la Holokaŭsto, plejparte familiojn en siaj hejmoj kaj gejunulojn en muzika festivalo. Aldone estis kidnapitaj 250 vivantaj kaj murditaj personoj.
Kiel landa Esperanto-asocio, la celoj de ELI unuavice estas la progresigo de Esperanto en Israelo kaj en la Mezoriento, klopodante esti politike neŭtrala. Tamen, ELI ne povas resti indiferenta al la lastatempaj okazaĵoj en Gaza-strio, nek al la kondamnoj en la Esperanto-movado, kontraŭ Israelo kaj foje eĉ persone kontraŭ israelaj esperantistoj. Tiuj atakoj minacas la progreson de Esperanto en Israelo kaj damaĝas la statuson de ELI kiel registrita societo. Aliflanke, ni dankas por la multaj esprimoj de subteno kaj zorgo pri Israelo, kiujn ni ricevis de esperantistoj el la tuta mondo.
Hodiaŭ, precize du jarojn post la atako de Ĥamas, kiu kaŭzis neimageblajn suferojn al israelaj civitanoj, samkiel al la palestinaj loĝantoj en Gaza-strio, oni ekvidas la efektiviĝon de la lastatempe proponita kontrakto pri fino de la milito kaj liberigo de la israelaj kidnapitoj. Ni esperu, ke baldaŭ finiĝos la suferoj de centmiloj da civiluloj kiuj estis forpelitaj el siaj hejmoj ambaŭflanke de la limo, kaj ke Gazaanoj, samkiel israelanoj, povos vivi sen minaco de atakoj, terorismaj aŭ armeaj.
ELI esperas, ke tiu kontrakto, kiu jam nun estas vaste subtenata de multaj ŝtatoj en la Mezoriento kaj tutmonde, realiĝos. Ĝi ebligos al Israelo, kunlabore kun la mezorientaj landoj kaj la cetera mondo, trovi solvojn por rekonstrui Gaza-strion kiel prosperan senarmilan regionon pace regatan de siaj loĝantoj, kaj malfermos la vojon por stabileco kaj paco en la Mezoriento.
Postmorgaŭ kunsidos la Komitato de Kultura Centro Esperantista, sub la prezido de c-ano Stano Keable: ĝis nun triopa, la Komitato baldaŭ estos kvaropa pro la alelekto de nova membro, oficonta pri libroservo, biblioteko kaj hemeroteko.
En la tagordo reliefas la financa situacio de KCE, la jura kaj organiza sendependiĝo de Esplora Instituto de Esperantologio (registrota en EU-lando), la programo de 2026-27.
Pro Esperanto kiel regio anoncis plian flegadon de dom-interno dum decembro 2025, fare de c-ano Claudiu Doda, majstro ĉe Civila Esperanta Servo.
Tiun ĉi sonartikolon produktis Jarka Malá el Ĉeĥio
La nuntempa junularo ne komprenas, pri kio temas.
Ĉu vi rememoras, ke en ĉiu setlejo oni konstruis batpurigilojn por tapiŝoj?
Tio estis mirinda establo, malantaŭ aŭ flanke de la domo, sur kiu ni povis azenumi tutan tagon. Batpurigilo estis entute nia fejsbuko kaj kompufono. Se ni bezonis ion interkomuniki, oni renkontiĝis en la spaco de batpurigilo. Kiu tiam antaŭsentus, ke post kvarona jarcento mi havos problemojn trovi nek batpurigilon, nek ĝian foton (la batpurigilo estis jam faligita)!
Kiu povis antaŭsenti, ke tiu-ĉi ilo, kiu servis por purigi tapiŝojn ekstere, batante ilin per tapiŝbatilo, ĝia "trabo" estis kolorigita per la venena koloro, kiu enhavas polikromitajn bifenolojn aŭ aliajn aĉaĵojn… Kaj nun? Kio? Kiu interesiĝis pri tiuj stultaĵoj? Ankaŭ mia ligna infanlito estis kolorigita per la blanka koloro, kiu enhavis plumbon. Kiel ĝi bongustis! Verŝajne pro tio mi havas feran sanon. Miaj panjo kaj paĉjo ne havis sekurecajn ilojn, por ke mi ne falu el la liteto kaj ne ekfrapu mian kapon. Do, probable mi ekfrapis ĝin. Ĉiukaze mi ne havis botelon por trinki, kiu estus sekura kontraŭ sufokpereigo, por ke mi ne malpurigu novan plankon.
Nek en la fenestroj nek en la forno estis sekurigiloj, por ke mi ne falu el la fenestro, mi propravole ne bakigis min en la forno. Ne estis tempo por frenezaĵoj, oni devis bolpurigi fekmakulitajn vindotukojn. Kiu cerbumus nun pri kakitaj "pampersoj" - por meti ilin en la lavmaŝinon aŭ en la kuirpoton sur la kuirforno?
Kiam mi sidiĝis sur mian unuan "Pioniron", mi ne havis kaskon sur la kapo, kiun devas porti ĉiu bubo ek de dekkvinjaroj, baldaŭ certe devige oni portos ĝin ĝis la pensiuleco. Kvankam mi unuafoje trotilkuris, blokiĝis mia antaŭa rado kaj mi rompis mian buŝaĉon, tamen miaj gepatroj ne plendumis helpe de jurista oficejo. Ili punis min mem.
Kiam mi ĝardenumis, mi trinkaĉis la akvon el flekstubo. Kiam ni kun la kamaradaro ĉe la kluzo de Opavice, ni trinkaĉis la akvon rekte el la rivertrogo. Tiam mi ne pensis, ke troviĝos tiuj ulaĉoj, kiuj aĉetados la ordinaran akvon, kaŝitan en la plasta botelo plena da venenaj mineraloj. Ĉu mi pensis, ke mi ne povu eliri el la domo sen trinkaĵeto kaŝita en la sofistika aranĝo, kiu defendas elverŝitan enhavon kiu makuletis pantalonon?
Kiam ni fosis bunkron ĉe la arbareto, mi enpoŝigis la buterŝmiritan panon kaj mi trinkigis ĝin per la flava gasakvo. Mia kamarado troe manĝis verdan kapsikon kiun li trinkigis per ruĝa sukerigita gasakvo! Kvankam ni trinkaĉis la gasakvojn plenajn da sukero, tamen mi ne rememoras, ke iu ajn el ni dikiĝis.
Plue, mi suĉis lian ruĝan kaj li provis mian flavan. La pano dum la fosado ĝenis, do ĝi ripozis en la koto kaj ĝi estis manĝigita pli poste. Ankaŭ kun la koto. Ĉu vi pensas, ke mi vomis? Neniam!
Ni hejmeniris ĝustatempe, mi ne plu scias, kiel ni kapablis tion. Preterirantoj ĉiam anoncis ĝustan tempon. Ne estis poŝtelefonoj, do, kion oni decidis sur la batpurigilo, tio devis validi. Kiu malfruiĝis por ludi sofistikajn ludojn (ekzemple tranĉilĵetadon el la nazo tiel, ke ĝi finiĝis en la tero), tiu estis perdita. Ekzistis nek fejsbuketo, nek komputilo, nek interreto.
En la televido estis nur du kanaloj kaj en ili fluis nur fekaĵo. Kiam la kamarado alvenis kun gitaro kaj ekludis Hotelon Kalifornio, li estis Disinjoro. Tuj sur li pendadis dek bubinoj. Ni estis dekkvinjaraĝaj. Ni trovis la kamaradojn ekstere ankaŭ sen kompufono. Ili troviĝis en la arbareto, en la bunkro, en la sportejo.
Ni falis en la rivereton, ni falis el la arbo, el la batpurigilo, ni rompigis niajn krurostojn, faris la bluaĵojn, verŝis sablon en la hararon, aŭ en la okulojn. Tio estis nia problemo. Kiu plendis hejme, tiu ricevis batojn.
La lakton oni trinkis el la bovino, terpomojn oni ŝtelis ĉe Unueca Terkultura Kooperativo kaj bakis ilin kaj manĝis ilin verdaj. Acidherbo gustumis perfekte kaj ĉerizojn ni ŝtelis ĉe najbaro aŭ en la aleo. Kiu lasis sin aŭdi kaj falis el la ĉerizarbo, tiu venontfoje kun ni ne iris, do kiu grimpus kun la ulaĉo? … Kvankam ĉirkaŭ ni regis komunista socialismo, tamen ni estis liberaj. Neniaj idiotaj direktivoj kunfandis nin. Estis egale, kiel kurbiĝis bananoj, ĉar ni gustumis ilin kelkfoje en la jaro, en la tempo, kiam ili vere maturiĝis. … Tiel mi diras al mi, kiel eblas, ke mi ankoraŭ vivas. Kiel ni povis travivi sen la direktivoj de EŭropUnio?
Mireille Grosjean kune kun Zdravka Boytcheva sendis por publikigo siajn kritikajn vidpunktojn pri Libera Folio. Ni aperigas la tekston en formo de vidpunkta artikolo, kune kun mallonga komento de la redakcio.
Prezento de tri faktoj en rilato kun la ĵurnalisma laboro de diversaj kunlaborantoj de Libera Folio
Punkto 1. Mi [Mireille Grosjean] sidas en la Komitato de UEA nome de Svislando dum la UK 2025 en Brno. En la publiko sidas Jukka Pietiläinen. Ni sekvas la elektojn dum la unua sabata kunsido. Mi partoprenas en ili. Post la elekta proceduro la nova prezidanto anoncas, ke la diskonigo pri disdivido de la diversaj estraraj taskoj okazos en la sekva tago, dimanĉo, dum la vespero. Dimanĉe matene mi ricevas retmesaĝon de Jukka (tra kiu retforumo mi ne plu memoras…), en kiu li detale priskribas kiu estrarano zorgos pri kiu fako. Mi miras. Dum la posttagmezo mi hazarde renkontas Jukka en iu koridoro de la kongresejo. Mi alparolas lin kaj demandas : Laŭ kiuj fontoj vi povas anonci la estrarajn taskodividojn? Li respondas: tion priskribis la elekta komisiono kaj kutime la komitato kaj la estraro sekvas tion, do mi jam anoncis tion. Mi tiam reagas per kritiko: tio ne estas bona ĵurnalisma laboro! Ĵurnalisto anoncu faktojn, ne personajn supozojn!
Punkto 2. En la kunsido ”La nova estraro prezentas sin” sidas Zdravka Boytcheva. Jukka Pietiläinen skribas en Libera Folio: ”Ŝi nenion menciis pri la Revuo Esperanto, kiu laŭ la rekomendo de la elekta komisiono apartenu al ŝiaj respondecoj. Neniuj vidpunktoj aŭ demandoj pri la Revuo estis levitaj dum la tuta programero.” Ŝi komentas: ”De tiuj du frazoj kompreneblas, ke oni neniam demandis aŭ diskutis pri la Revuo Esperanto (RE) dum la programero. Kial do mencii tion kaj kial la frazo eĉ devas eki negative? Tiu premo metis min en tre malkomforta kaj malagrabla situacio. Krom la premo mi sentis ankaŭ tiun nepran emon kaj eĉ agresemon eltrovi ”la sensacion” … Ĝuste la saman kiel faras la paparacoj … Mi klare sentis la mankon de respekto en tiu momento.”
Punkto 3. Libera Folio titolis: ”Esperanto malpermesita en Esperanto-kongreso”. Ŝoka titolo, supozeble tio estis la intenco de la redaktoroj. La situacio en la itala kongreso estas bone konata al mi, ĉar same mi devas liveri diversajn dokumentojn pri Svisa Esperanto-Societo (SES) en la franca. Tamen niaj kunsidoj okazas en Esperanto kaj mi tradukas poste. En Italio ili preferis fari tiun laŭstatutan Ĝeneralan Kunvenon en la itala. Tio estis eta ero de la tuta Kongreso. Laŭ mi tia titolo estas troa ĝeneraligo. Ĝuste kaj fakte estus: Esperanto malpermesita en parto de Esperanto Kongreso.
Konklude. Laŭ Vikipedio ”La redakcio de Libera Folio strebas ’sobre kaj kritike prilumi aktualajn evoluojn’ en la Esperanto-movado”. Laŭ mia observo kaj kompreno Libera Folio volas ŝoki, skui, ataki, sproni, tikli, kritiki. Bone, tio povas esti. Certe diversaj aspektoj de nia Movado meritas skuojn, certe diversaj anguloj de nia Movado meritas prilumon. Sed la diversaj punktoj hodiaŭ prezentataj montras ne seriozan ĵurnalisman laboron.
Zdravka: Kaj laste, estas tre demokratie kaj utile havi opozicion, sed estas multe pli bone se ĝi estus konstrukritikema kaj ke ĝi pretu proponi aliajn alternativojn… Krome, ni ĉiuj veturas en la sama boato kaj oni nepre devas atenti ne troigi por ne sinkigi ĝin… Anstataŭ tio, oni povas elekti helpi ĝin atingi novajn kaj eĉ nekonatajn horizontojn uzante noblajn kaj inteligentajn metodojn. Pacon al ni ĉiuj.
Komento de la redakcio:
Punkto 1 mencias retmesaĝon de Jukka Pietiläinen en iu nekonata forumo. Retmesaĝoj de kunlaborantoj en hazardaj forumoj ne apartenas al la respondeco de la redakcio.
Punkto 2 kritikas la jenan frazon en artikolo de Libera Folio: ”Ŝi nenion menciis pri la revuo Esperanto, kiu laŭ la rekomendo de la elekta komisiono apartenu al ŝiaj respondecoj. Neniuj vidpunktoj aŭ demandoj pri la revuo estis levitaj dum la tuta programero.”
Laŭ niaj informoj efektive neniuj vidpunktoj pri la revuo Esperanto aperis dum la programero, kvankam la revuo estas unu el la plej gravaj servoj de UEA. Estas tute normale mencii en raporto, ke grava afero ne estis diskutita.
Punkto 3 kritikas titolon de artikolo. La titolo ja estas frapa, sed ĝi ne asertas ke Esperanto estis malpermesita dum la tuta kongreso. Laŭ la teksto klare eblas kompreni, ke Esperanto estis malpermesita dum specifa programero.
La 1a de decembro 2025 estos la oficiĝtago de la nova Komitatano C de TEJO. Tial ekde nun ni bonvenigas kandidatiĝojn por la Komitatano C de TEJO, kiu oficos ĝis la 30a de novembro 2027.
La Komitatano C en la Komitato, la supera organo de TEJO, reprezentas la membrojn de la kategorio Junaj Amikoj de Esperanto.
Ĉiu Juna Amiko de Esperanto rajtas elekti sian reprezentanton en la TEJO-Komitato. Kiel Komitatano C rajtas kandidatiĝi ĉiu individua membro de TEJO kiu aĝos almenaŭ 18 jarojn la tagon de la elektiĝo kaj dum la mandato ne fariĝos 36-jaraĝa (aŭ pli); kaj tiel rekte kundecidi en la Komitato pri gravaj okazaĵoj de la organizo.
Elektebla estas 1 Komitatano C. Kandidatiĝi rajtas individuaj membroj naskiĝintaj inter la 1a de decembro 1991 kaj la 1a de decembro 2007.
Kiel kandidatiĝi
Por ke via kandidatiĝo estu valida, bonvolu sendi, retpoŝte aŭ paperpoŝte, al la Centra Oficejo kaj al la Ĝenerala Sekretario de TEJO, la jenajn informojn:
personajn datumojn (nomon, naskiĝdaton, retan kaj poŝtan adresojn, telefonnumeron);
biografieton kaj priskribon de viaj movadaj celoj (kiuj kune ampleksas maksimume 100 vortojn);
subskribon de la kandidato (akceptata estas ankaŭ teksta subskribo en retpoŝta mesaĝo);
subtenleterojn aŭ subtenajn subskribojn de minimume 5 Junaj Amikoj de Esperanto el minimume 2 landoj.
La kvanto de esprimitaj subtenoj kaj la kvanto de landoj de subtenantoj estos sciigita al voĉdonantoj. Se kaj la subtenanto kaj la kandidato eksplice permesas tion, estos sciigitaj ankaŭ la nomo kaj la lando de la subtenanto kaj la enhavo de la subtenletero en maksimuma longeco de 100 vortoj (se la subtenletero estos pli longa, ĝi estos aŭtomate tranĉita sen plua konsulto).
Memoru subskribi vian kandidatiĝon, se ĝi estas paperpoŝta! Aldone memoru, ke sen iu el la menciitaj eroj via kandidatiĝo ne estos valida! Via kandidatiĝletero devas alveni plej laste la 31an de oktobro 2025 (inklude). Uzu la jenajn adresojn:
paperpoŝte: TEJO, Nieuwe Binnenweg 176, NL-3015 BJ Rotterdam, Nederlando
Illustraĵo de Tactical Tech, kun vidaj elementoj de Yiorgos Bagakis kaj Alessandro Cripsta. Uzata kun permeso..
Tiu ĉi artikolo estis verkita de Safa Ghnaim kunlabore kun la Instituto Goethe Brazilo kaj origine publikigita en DataDetoxKit.org. Reviziita versio estis republikigita kiel parto de kunlaborkontrakto kun Global Voices.
Kvankam artefarita intelekto (AI) estas de multaj homoj ofte rigardata kiel “neŭtrala teknologio”, ĝi donas misgvidan bildon, ĉar ankaŭ AI havas antaŭjuĝojn. AI estas evoluigata de homoj kaj trejnata de datumaroj. Same kiel vi kaj mi, homoj kiuj konstruas ĉi tiujn teknologiojn havas siajn konvinkojn, opiniojn kaj spertojn kiuj formas iliajn elektojn, ĉu ili konscias pri tio aŭ ne. Inĝenieroj kaj firmaoj kiuj disvolvas kaj trejnas AI-sistemojn eble donas pli da pezo al certaj informoj aŭ celoj ol al aliaj. Depende de la datumaroj kun kiuj ili “nutras” AI, ekz. algoritmojn aŭ babilejojn – tiuj sistemoj povas produkti rezultojn kun antaŭjuĝoj. Tial AI povas generi neĝustajn informojn, erarajn supozojn aŭ reprodukti malbonajn decidojn, kiel faras homoj.
AI ne estas magio: maŝinoj programitaj de homoj portas proprajn mankojn
Iuj parolas pri AI kvazaŭ ĝi estus miraklo, sed efektive ĝi estas nur maŝino. Simple dirite, AI-ilaro estas komputilaj programoj plenigitaj per grandaj kvantoj da datumoj por helpi ilin antaŭvidi aŭ rekomendi. “AI” estas kolekta nomo por diversaj iloj kiuj estas dezajnitaj por rekoni patronojn, solvi problemojn kaj fari decidojn—ofte multe pli rapide kaj grandeco ol homoj kapablus.
Sed kiel ĉiu ilo, AI estas dezajnita kaj programita de homoj. Tiuj homoj starigas regulojn: “faru ĉi tion, sed ne tion”. Komprenante ke AI-ilaro estas aŭtomataj sistemoj kun limigoj pro homaj decidoj, ni povas pli bone debati pri la kapabloj kaj malfortoj de AI.
Kiam homoj parolas pri AI, ili povas paroli pri tre malsamaj aplikoj. Jen kelkaj ofte uzataj AI-iloj kaj ties malfortoj:
Tekstgeneriloj kreas enhavon laŭ ŝlosilvortoj aŭ “promptoj” [ndltr. instrukcioj] kiujn vi donas. Ili estas trejnitaj per grandegaj retaj tekstaroj, de varia kvalito. Vi eble konas ilin kiel grandaj lingvaj modeloj (Large Language Models aŭ LLM-oj), aŭ sub nomoj kiel ChatGPT, aŭ pli malformale kiel babilejoj aŭ AI-asistantoj. Kvankam ĉi tiuj iloj foje montras imponajn kapablojn, kiel ekzemple pasigado de ekzamenoj, ili ankaŭ estas konataj pro siaj “halucinoj”: ili produktas informojn kiuj ne konformas al faktoj.
Bildgeneriloj kreas bildojn aŭ filmetojn laŭ vortoj kiujn vi enigas. Ili povas esti ekzemple modeloj de teksto-al-bildo, kiel DALL-E aŭ Stable Diffusion. Tiuj iloj povas generi tre realismajn bildojn kaj filmetojn, sed oni ankaŭ observas ke ili reduktas la mondon al kliŝoj kaj stereotipoj. Ili povas esti misuzataj, ekzemple por seksallogado aŭ minacado.
Rekomendaj sistemoj montras al vi enhavon laŭ kiu algoritmo opinias aŭ “antaŭvidas” ke vi probable alklakos ĝin aŭ interagos kun ĝi. Tiaj sistemoj estas aktivaj en la fono de serĉiloj [eo], sociaj retejoj kaj aŭtoplay-funkcioj [de] en YouTube. Ili ofte donas al vi pli da tio kion vi jam ŝatas, sed ekzistas ankaŭ danĝeraj kaptiloj. Tiaj sistemoj estas ankaŭ uzataj por gravaj decidoj kiel dungado, universitata allaso, hipoteko-kreditoj, kaj aliaj aspektoj de la ĉiutaga vivo.
Kvankam iuj fakuloj argumentas, ke iloj de artefarita intelekto (AI) kiel babilrobotoj el si mem fariĝos “pli saĝaj”, aliaj diras, ke ili estas plenaj de eraroj. Jen kelkaj kialoj, kial vi eble volus pripensi la antaŭjuĝojn malantaŭ AI:
Iuj datumoj uzataj por trejni AI povas esti private posedataj, sub kopirajto, aŭ uzataj sen permeso.
La datumoj povas esti antaŭjuĝaj kontraŭ certaj homoj, genroj, kulturoj, religioj, profesioj aŭ situacioj.
Iloj de artefarita intelekto (AI) ankaŭ estas trejnataj per datumoj, kiuj tute preterlasas certajn elementojn. Se AI scias malmulte aŭ nenion pri specifa demografio, lingvo aŭ kulturo dum trejnado, ĝi ne povas tauĝe generi enhavon pri ĝi.
Grava studo de 2018, “Gender Shades” [ndltr. Genraj Nuancoj] de Joy Buolamwini, montris kiel vizaĝrekonaj sistemoj luktis por rekoni homojn de koloro, precipe nigrajn virinojn. Ĉi tiuj mankhavaj sistemoj jam estis tiutempe uzataj de la polico en Usono.
Faru antaŭjuĝojn videblaj por eviti ilian disvastigon
Kiel ni menciis, datumoj kaj eĉ manko de datumoj povas kaŭzi partecon aŭ miskomprenojn pri certaj kulturoj, lingvoj aŭ grupoj. Ekzemple, se AI ne havis sufiĉe da datumoj pri iu lingvo aŭ komunumo, ĝi ne povas respondi taŭge al ĉi rilataj temoj.
Nun kiam vi scias ke AI estas konstruita de homoj kaj povas speguli homajn mankojn, estas tempo rigardi nin mem. Kiel la maniero kiel niaj propraj cerboj funkcias povas helpi nin pli bone kompreni la antaŭjuĝojn de AI?
Profunde enradikiĝintaj antaŭjuĝoj ekzistas en individuoj, organizaĵoj kaj socioj. Klarigu ilin per pripensado de ĉi tiuj demandoj:
Kion vi atendas de aliaj laŭ tio kiel ili prezentiĝas, kondutas, vestiĝas aŭ parolas?
Ĉu estas grupoj de homoj kiuj havas pli grandan riskon esti punataj, malakceptitaj aŭ stigmatigitaj pro sia aspekto, konduto aŭ lingvo-uzo?
La respondoj ofte malkaŝas implicitajn antaŭjuĝojn: supozoj, sintenoj kaj stereotypoj kiuj jam delonge estas parto de kulturoj kaj kiuj senkonscie influas niajn decidojn. Ĉar ili estas ne konsciaj, ili estas nomataj “implicitaj antaŭjuĝoj”. Ili kutime enradikiĝis en via pensmaniero, malfacile rekoneblaj kaj malfacile akcepteblaj.
Oftaj implicitaj partiecoj inkluzivas interalie:
Genran partiecon [en: gender bias]: la tendencon rapide kaj senkonscie fari konkludojn pri homoj bazitaj sur genro.
Rasan kaj/aŭ etnan partiecon: la tendencon rapide fari konkludojn pri homoj bazitaj sur ilia haŭtkoloro, kulturo kaj/aŭ etna fono.
Harvard ofertas vastan kolekton de senpagaj retaj testoj por helpi vin malkovri kaj trakti viajn proprajn implicitajn antaŭjuĝojn. Se vi havas multajn implicitajn antaŭjuĝojn, rekoni ilin povas esti vera defio. Ĝi malofte okazas tuj. Sed vi devas komenci ie, do kial ne nun?
Ĉio estas pligrandigita per AI
Nun kiam vi vidis kiel tiaj pensmanieroj funkcias, imagu kio okazas kiam tiaj pensmanieroj estas aplikataj vastskale. Kiam implicitaj antaŭjuĝoj kaj pensmanieroj enmetiĝas en teknologio, ili povas influi tutajn popolgrupojn — kaj tio okazas tre rapide.
Ekzemple, se vi uzas senpagan ilon de teksto-al-bildo kiel Perchance.org kaj tajpas “bela virino”, tiam vi vidos la jenon:AI-bildoj generitaj en Perchance.org la 13-an de aŭgusto 2024. Bildoj de Tactical Tech.
Se ĉi tiu ilo produktis ses bildojn de “bela virino”, kial ili aperas preskaŭ identaj?Klopodu mem: ĉu vi ricevas aliajn rezultojn?
AI-ilaro ne estas neŭtrala aŭ sen antaŭjuĝo. Ili estas kreitiaj de homoj kun siaj propraj interesoj. Eĉ iloj kiuj nomas sin ‘malfermitaj”, ne ĉiam estas travideblaj pri kiel ili funkcias kaj dum la fabrika dezajno jam povas esti vestitaj antaŭjuĝoj en la algoritmoj mem.
Starigu al vi mem kritikajn demandojn pri la konstruado kaj trejnado de AI-modeloj por akiri ideon pri kiel AI apartenas al pli granda sistemo:
Kiu estas la posedanto de tiuj entreprenoj malantaŭ tiu AI-teknologio?
Kiel tiuj entreprenoj enspezas?
Kiuj povo-strukturoj estas subtenataj de tiuj entreprenoj?
Kiu ĝuas la plej multajn avantaĝojn de tiuj AI-iloj?
Kiu estas ĉefe vundebla pro la riskoj de tiuj sistemoj?
Se respondoj al tiuj demandoj estas malfacilaj aŭ eble ne troveblaj, tio jam klarigas multon.
Ĉar teknologio estas kreita de homoj kaj estas nutrata pere de datumoj — kiuj ankaŭ estas kolektataj kaj etikedataj de homoj — ni povas konsideri teknologion kiel spegulon de jam ekzistantaj problemoj en la socio. Oni povas supozi ke AI fortigas ekzistantajn potenco-strukturojn kaj strukturajn antaŭjuĝojn, sed pli rapide kaj en pli vasta skalo ol antaŭe.
Kiel vi lernis, mankhavaj pensmanieroj estas tute normalaj, kaj ĉiu ajn havas ilin iagrade. Estante nun konscie pripensanta viajn proprajn pensmanierojn, vi estonte pli bone povos eviti erarojn kaj pli rapide rekoni kie sistemoj kiel AI havas siajn mankojn.
Okaze de la KER-ekzamenoj de la 110-a Universala Kongreso de Esperanto (UK) en Brno, UEA lanĉis la Konkurson “La plej bona reganto de Esperanto”, al kiu invitis la C2-nivelajn kandidatojn, kiuj sukcese trapasos kaj la skriban kaj la parolan partojn de la ekzameno.
El inter la 15 ekzameniĝintoj 8 personoj el 6 landoj anoncis antaŭ la ekzameno sian intencon partopreni la konkurson. La ekzameno okazis la 1an de aŭgusto, parte en Brno, en ĉeesta formo kaj paralele ankaŭ rete. Papere ekzameniĝis entute 12 personoj kaj rete 3.
Post la korektado kaj poentumado la subaj kvar kandidatoj havis la plej bonajn rezultojn.
• konkursanto el Usono kun 119.6 poentoj el 160 (74.75 %)
• konkursanto el Kanado kun 110.7 poentoj (69.19 %)
• konkursanto el Usono kun 107.8 poentoj (67.38%)
• konkursanto el Hispanio kun 103.2 poentoj (64.5 %)
Laŭ la reguloj "ĉiu reprezentata lando rajtas nur je unu “plej bona reganto de Esperanto” por la kuranta jaro - do la 3 unuaj premioj estas por la 3 kandidatoj kun plej multaj poentoj el 3 malsamaj landoj “.
Baze de tio UEA kaj la KER-ekzamena Centro de UEA anoncas la finan rezulton.
La konkurson gajnis
S. Aleksandra SATO el Usono (119.6 poentoj),
kiu senpage rajtos partopreni la kongreson en 2026 aŭ povos uzi aĉetkuponon ĉe la Libroservo de UEA je la valoro de 100 EUR.
La duan premion gajnis Luis Miguel Obando Tobar (110.7 poentoj), kolombiano, nun loĝanta en kaj konkursanta por Kanado.
Lia premio estas 50 %-a rabato en la aliĝo al UK 2026 aŭ aĉetkupono ĉe la Libroservo de UEA je la valoro de 75 EUR.
La tria premio, aljuĝita al Ferriol MASIP I BONET (103.2 poentoj) el Hispanio estas aĉetkupono ĉe la Libroservo de UEA je la valoro de 50 EUR.
Laŭdan gratulon ricevas ankaŭ Brandon SOWERS, la tria plej sukcesa kandidato, tamen la dua el Usono,
Aldone ĉiuj premiitoj gajnos:
a) bazan membrecon en UEA por la kuranta jaro (se ili ne jam estas individuaj membroj de UEA);
b) elektronikan abonon al la revuo Kontakto por la kuranta jaro (se ili ankoraŭ ne abonas aŭ ne aĝas sub 36 jarojn); kaj
c) la eblon esti intervjuata por la revuo Esperanto.
Kiel plusan premion, (donacitan de la redaktejo de la revuo MONATO), nome unujaran abonon je la bita versio de la revuo ricevos ĉiuj ekzameniĝintoj, kiuj sukcesis en ajna nivelo, sendepende de la konkurso.
Kore gratulas la gajnintojn
Fernando Maia Jr. , la prezidanto de UEA, kaj Katalin Kováts, la estro de la KER-Ekzamena Centro.
Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Paŭlo S. Viana el Brazilo
Nova esploro plenumita de Internacia Unio por Konservado de la Naturo (IUCN), Universitato Clark (en Usono), kaj brazilaj universitatoj en Sanpaŭlo kaj Parao trovis, ke indiĝenaj teritorioj kun konservitaj arbaroj funkcias kiel “protektanta ŝildo por sano”, laŭ esprimo uzita de D-rino Júlia Rodrigues Barreto, ĉefaŭtoro de la studaĵo.
La dokumento publikiĝis nelonge antaŭ la okazigo de la 30-a Konferenco de Unuiĝintaj Nacioj pri Klimataj Ŝanĝoj (COP30), baldaŭ okazonta en la norda regiono de Brazilo. Ĝi analizis pli ol 1700 municipojn en ok landoj, kiuj formas la Amazonian Arbaron, kio reprezentas 74 % el la tuta regiono.
Bone prizorgataj arbaroj, kun densa vegetaĵa kovraĵo kaj nefragmentitaj, aparte en indiĝenaj teritorioj, formas barojn kontraŭ malsanoj. Ĉi tio okazas laŭ du manieroj.
Unue, ili filtras la malpuraĵojn de bruloj en la aero, kaj tio malpliigas la riskon de spir- kaj koro-vaskulaj malsanoj; due, ili malpliigas la kontaktojn inter homoj kaj arbaraj bestoj, kio malpliigas la riskon de zoo-malsanoj. Laŭ tiu studo, oni analizis 21 malsanojn, kiuj rilatas al fajro kaj zoo-malsanojn, kiel malario, lejŝmaniozo, Chagas-morbo kaj virusaj malsanoj. Loĝantaroj vivantaqj en lokoj kun pli vasta arbara kovraĵo prezentis malpli grandan kvanton da tiaj malsanoj, sendepende de tio, ĉu ili vivas en indiĝenaj teritorioj aŭ ekster tiuj.
Alia esploro, farita per satelitoj, trovis la plialtiĝon de temperaturoj, kaŭze de senarbarigado, inter la jaroj 2001 kaj 2010. Ĉi tio mortigis milojn da homoj ĉiujare, en tiu regiono. Amazoniaj loĝantaroj estas plej forte trafataj de la manko de protekto al la naturmedio. La malbonaj efikoj de arbarbruloj povas disetendiĝi je grandegaj distancoj — ĝis 500 kilometrojn for de la estiĝo de fajro. Milionoj da homoj suferas pro tio.
Ĉi tiuj publikaĵoj aperas en tikla momento. La monda temperaturo plialtiĝis jam je 1,1 centigrado, ekde la komenco de la industria erao kaj tropikaj arbaroj suferas premadon de la agrokultura ekspansio kaj klimataj ŝanĝoj. Tropikaj senarbarigoj respondas pri 15 % el la mondaj eligoj de karbondioksido — nome miliardoj da tunoj ĵetitaj en la atmosferon inter la jaroj 2014 kaj 2023.
Ne mankas seriozaj studoj pri la graveco konservi arbarojn kaj indiĝenajn teritoriojn. Mankas nur seriozaj decidoj flanke de la koncernaj aŭtoritatuloj.
En la jaro 2025 oni festas la 200-jariĝon de brajlo, skribsistemo inventita por blinduloj en 1825 de la tiam 16-jara franco Louis Braille. Versio de brajlo kun esperantaj literoj estis proponita de la sveda pioniro Harald Thilander ĉirkaŭ la jaro 1900, kaj ekde 1904 daŭre aperadas la brajla revuo Esperanta Ligilo. Otto Prytz en detala artikolo speciale verkita por Libera Folio rakontas pri la estiĝo kaj evoluo de la brajla skribo por diversaj lingvoj.
Legado de brajlo. Plej ofte oni legas samtempe per du fingroj. Foto: Stefan Malmesjö CC BY 2.0
En 1825 la franco Louis Braille, tiam 16-jara, inventis la skribsistemon, kiu eligis blindulojn tra la tuta mondo el la analfabetismo, kaj kiu portas la nomon de la inventinto – brajlo. Kelkaj erare supozas, ke brajlo estas aparta ”lingvo” por blinduloj, kun sia propra alfabeto. La vero estas, ke brajlo estas skribsistemo aplikebla al ajna alfabeto, iom simila al morso.
Ĉi tiu artikolo ne celas prezenti la brajlan sistemon detale, sed necesas konigi kelkajn bazajn trajtojn de la sistemo, por ke la enhavo de la artikolo estu bone komprenata. La baza unuo de la sistemo estas ĉelo kun 6 pozicioj, 3 vertikale kaj 2 horizontale. Tiu grandeco plej bone taŭgas, por ke tuta ĉelo estu palpebla sub fingropinto per unu tuŝo. En ĉiu pozicio estas du ebloj: aŭ estas punkto en ĝi (duuma unuo), aŭ estas nenio en ĝi (duuma nulo). Oni referencas al pozicio en la ĉelo per la vorto “punkto” sekvata de numero de 1 ĝis 6, jene:
La nombro de kombinoj de punktaj kaj senpunktaj pozicioj en unu ĉelo estas 26 = 64, sed unu el tiuj kombinoj estas “spaco”, t.e. senpunkta ĉelo, do la nombro de unuĉelaj brajlaj signoj estas 26 − 1 = 63. Tiel, brajla ĉelo estas komparebla al informadika 6-bita signo, kaj la brajla sistemo estas speco de 6-bita signaro.
63 signoj tamen neniel sufiĉas por kontentigi la normalajn bezonojn de skribo. Jam la unua versio de ASCII (American Standard Code for Information Interchange = Usona Norma Kodo por Inform-Interŝanĝo) estas 7-bita, sed ankaŭ tia sistemo estas multe tro malvasta, do ekestis pluraj variaĵoj de 8-bita ASCII. Simile oni lanĉis ankaŭ plivastigitan brajlon 8-punktan, aldonante la pliajn poziciojn sub la 6-punkta ĉelo kaj numerante ilin 7 kaj 8, jene:
Tia ĉelo permesas 28 − 1 = 255 punktohavajn kombinojn, do eblas fari unusencan brajlan version de 8-bita signaro. Tio estis tre praktika en la epoko, en kiu 8-bita signaro estis la normala instalaĵo en la komputiloj. Eta ĝenaĵo estas, ke 8-pozicia ĉelo estas iom tro granda por fingropinto, tiel ke oni eble bezonas moveti la fingron por identigi kombinon. Tamen la ĉeloj de la brajlaj ”ekranetoj” produktitaj por komputila brajlo estas 8-poziciaj. Ĉiu ĉelo havas 8 pingletojn, kiuj per piezo-elektra tekniko leviĝas por formi la kombinojn montrendajn. Pro la multekosteco de tia aparato la brajlaj “ekranetoj” estas nur unuliniaj, kaj laŭ la modeloj la longo de la linio varias de 12 ĝis 80 spacoj.
Kvankam 8-bita signaro sufiĉas por unu lingvo kaj eĉ por grupo da lingvoj, ĝi neniel sufiĉas por la nuna tutmonda komunikado. 8-bitaj signaroj nun cedas la lokon al Unikodo, kaj de Unikodo neniel povas ekzisti unusenca brajla versio.
Esenca diferenco inter brajla skribo kaj ”ordinara” skribo, ĉi-sube nomata ”platskribo”, estas, ke brajlo estas sistemo limigita, aŭ finia laŭ matematika termino, dum platskribo estas praktike senlima aŭ ne-finia: eblas kvazaŭ senfine aldonadi novajn skribsignojn kaj modifi jam ekzistantajn skribsignojn.
Busto de Louis Braille skulptita de Étienne Leroux.
Malgraŭ sia finieco, la brajla sistemo tamen montriĝis mirinde taŭga por redoni ajnan platskribon, almenaŭ teorie. Por tion atingi oni povas utiligi diversajn procedojn, el kiuj mi mencias la du ĉefajn.
Unu estas doni al unu sama punktokombino diversajn signifojn laŭ la kunteksto. Ankaŭ en platskribo tiu procedo estas konata: unu sama signo (-) signifas jen dividstrekon, jen haltostrekon, jen minus-signon. En brajlo la bezonatan kuntekston ofte signalas markilo indikanta, ke la posta(j) signo(j) ne estu legata(j) kiel litero(j): ”cifersigno” antaŭ la unua cifero de nombro, ”oktavsigno” antaŭ muziknoto(j) ktp. Similaj ”ŝaltiloj” estas troveblaj ankaŭ sur komputilaj klavaroj, ekzemple por majuskligi, grasigi, kursivigi ktp.
La dua procedo estas redoni signon, kiu platskribe okupas unu literspacon, per kombino okupanta pli ol unu ĉelon en brajlo. Platskribo esence estas legata horizontale, sed ankaŭ vertikale. Eblas provizi literon per kromsigno ĉu super, ĉu sub, ĉu eĉ tra litero; indicoj povas esti lokitaj levitaj aŭ mallevitaj kompare kun la cetera teksto, sed tamen sur la sama linio; pri frakcioj konsistantaj el numeratoro supre, streko meze kaj denominatoro sube, vidantoj perceptas, ke la tuta frakcio staras sur unu sama linio.
Brajlo principe estas legata nur horizontale. Sekve tion, kio platskribe situas super aŭ sub signo, sed sur la sama linio, oni brajle devas meti aŭ antaŭ aŭ post la signo, ofte kun markilo indikanta la pozicion. Tiel, io, kio platskribe okupas nur unu literspacon, brajle devas esti redonata per pluraj ĉeloj. Tiu procedo estas multe uzata en matematika kaj fonetika notacio, kaj ekstremagrade en muzika notacio, kies kvinlinia pentagramo devas esti tradukata en horizontale legatan sekvencon.
Grandan parton de la kombinoj Braille grupigis en seriojn de po 10. Por la unua serio li utiligis nur la supran kaj mezan etaĝojn de la ĉelo, t.e. punktojn 1, 2, 4 kaj 5. El la 15 ( 24 − 1) punktohavaj kombinoj de tiu ĉelparto li selektis 10. La dua serio estas ripeto de la unua, sed kun aldono de punkto 3. La tria serio estas ripeto de la unua, sed kun aldono de ambaŭ subaj punktoj (3 kaj 6). La kvara serio estas ripeto de la unua, sed kun aldono de punkto 6. La kvina serio estas la unua, movita unu etaĝon suben, do okupanta nur kombinojn de punktoj 2, 3, 5 kaj 6.
La Esperantaj literoj en brajlo.
Al tiuj 50 kombinoj Braille atribuis laŭvice unue la 25 literojn de la latina (franca) alfabeto, poste, unu diakriton post alia, la francajn literojn kun diakrito, kaj poste la du ”ligaĵojn” uzatajn en la franca, nome œ (oe) kaj w (vv). Tiel li kompletigis la kvar unuajn seriojn, jene:
Serio 1: a b c d e f g h i j
Serio 2: k l m n o p q r s t
Serio 3: u v x y z ç é à è ù
Serio 4: â ê î ô û ë ï ü œ w
La kvinan serion Braille rezervis i.a. por interpunkciaj signoj.
La 10 signoj de la unua serio havas ankaŭ la signifon de la 10 ciferoj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0.
Braille utiligis la sistemon ankaŭ por muziknotoj. 7 el la 10 signoj de la unua serio signifas respektive do re mi fa sol la si, kun 8-ona valoro. La samajn notojn duonajn (kaj 32-onajn) reprezentas la koncernaj signoj de la dua serio, la notojn plenajn (kaj 16-onajn) reprezentas tiuj de la tria serio, kaj la notojn kvaronajn tiuj de la kvara serio.
En la origina brajlo, skizita ĉi-supre, Braille atribuis unuĉelajn kombinojn al ĉiuj francaj literoj kun diakritoj. Tiel li sekvis principon, ke ĉiu litero, ĉu pura aŭ kromsignita, de unu lingvo okupu nur unu ĉelon en la brajlo de tiu lingvo. Tiun principon oni sekvis ankaŭ en la decidado de brajlaj formoj de la kromsignitaj literoj de aliaj lingvoj uzantaj la latinan alfabeton. Tion oni faris laŭ pluraj modeloj.
Unu modelon oni povas nomi ”tradicia”. Oni uzas brajlan simbolon de franclingva litero kun diakrito ankaŭ por la sama alilingva litero kun la sama aŭ alia diakrito. Ü (u kun tremao) estas uzata ankaŭ en la germana lingvo, do ĝia brajla simbolo estas la sama en ambaŭ lingvoj. La skandinavaj lingvoj ne havas â (a kun cirkumflekso), sed ili havas å (a kun ringeto); do la sama simbolo estas uzata por â en franca brajlo kaj por å en skandinavaj brajloj.
En Esperanto per brajla skribo aperis interalie la verko Blanko sur nigro de Rubén Gallego.
Alian modelon oni povas nomi “form-egaleca”. La brajla formo de kromsignita litero memorigas pri la brajla formo de la koncerna pura litero. Pri tiu modelo Esperanto estas bona ekzemplo.
La formon de la Esperantaj ĉapelitaj literoj en brajlo unue proponis Harald Thilander, sveda pioniro de blindul-afero ĝenerale kaj de blindul-Esperantista movado speciale, mem blinda kaj malforte-aŭdanta. Supozeble li ellaboris la proponon ĉ. 1900, kaj la brajla Esperanta alfabeto establiĝis en 1903, danke al la agado de la fama franca Esperanto-pioniro Théophile Cart, kiu en 1904 fondis la brajlan revuon Esperanta Ligilo, eble la plej malnovan Esperantan periodaĵon ankoraŭ aperantan. Thilander havigis al si ekipaĵon por presi brajlon, kaj de 1912 ĝis 1958 Esperanta Ligilo estis presata en la presejo de Thilander.
El la ĉi-supra listo de la literoj inkluzivataj en la 4 unuaj serioj de la brajla sistemo deduktiĝas, ke neniu el la brajlaj simboloj por c, g, h, j kaj s enhavas punkton 6. Do la brajlaj simboloj por la ĉapelitaj literoj ĉ, ĝ, ĥ, ĵ kaj ŝ oportune povis aspekti kiel la respondaj literoj + punkto 6. La brajla u, tamen, jam enhavas punkton 6, kaj por doni brajlan formon de ŭ necesis procedi alimaniere: Thilander simple ”inversigis” la brajlan u (punktojn 136), movante ĝian supran punkton al la alia flanko (punktoj 346).
La unuaj proponintoj de brajlaj versioj de ne-latinaj alfabetoj atribuis al la unua serio de la brajla sistemo la 10 unuajn literojn de la koncerna alfabeto, kiel faris Braille mem. Tia modelo povus faciligi al blinduloj de ne-latin-alfabetaj lingvoj la identigon de la ciferoj kiel la 10 unuaj literoj, sed ĝi kreus ĥaoson inter la brajlaj reprezentoj de diversaj parencaj alfabetoj malsame ordigitaj. Ekzemple la tria signo de la unua serio redonus la latinan literon C, la grekan literon Γ kaj la cirilan literon В (prononcata v).
La modelo, laŭ kiu oni sukcesis krei brajlajn versiojn de alfabetoj, estas redoni ali-alfabetan literon en brajlo per kombino laŭeble reprezentanta ekvivalentan literon de la latina alfabeto. Tiel oni faris interalie pri la greka kaj la cirila alfabetoj. Jen kelkaj ekzemploj el la cirila kaj la latina alfabetoj, kie la brajla redono de la cirila litero samas al tiu de la ekvivalenta latina litero:
Cirila ц (sono «c»), latina c
Cirila х (sono «ĥ»), latina h
Cirila ж (sono «ĵ»), latina j (laŭ modelo franca)
Cirila н (sono «n»), latina n
Cirila р (sono «r»), latina r
Cirila с (sono «s»), latina s
Cirila у (sono «u»), latina u
En kelkaj okazoj ne estas ekvivalento. Ekzemple, la cirilan literon ч (sono “ĉ”) oni redonas per la brajla kombino, kiu reprezentas latinan q.
Komputila ekrano por montri brajlan skribon, kun okpunktaj ĉeloj.
Sed ne ĉiuj platskribaj sistemoj estas literaj. La japana lingvo havas du silabajn ”alfabetojn”. En brajlo ĉiu silabo okupas unu ĉelon: kombinoj de punktoj 3, 5 kaj 6 redonas la silabkomencan konsonanton, kaj kombinoj de punktoj 1, 2 kaj 4 reprezentas la vokalon (plus eventuala silabfina konsonanto).
La ĉinajn ideogramojn ne eblas rekte ”traduki” en brajlon. Jen rudimenta priskribo de ĉina brajlo, ĉerpita el artikoleto aperinta en Esperanta Ligilo antaŭ pluraj jaroj: La ĉina brajlo baziĝas sur la Pekina prononco. Ĉiu vorto (silabo) konsistas el 3 brajlaj ĉeloj: la unua redonas la komenca(j)n konsonanto(j)n, la dua redonas la silabkernan vokalon (eventuale plus silabfina konsonanto), la tria ĉelo redonas la tonon.
Skribsistemo ne estas statika, sed dinamika. Signoj, kiuj eble ekzistas dum jarcentoj, sed pri kiuj preskaŭ neniu sciis, lastatempe fariĝis ĉiutagaĵoj. Pensu pri #, nemalhavebla en telefona klavaro, @, nemalhavebla en ajna retpoŝta adreso, kaj \, trovebla sur ajna komputilo. Estus anakronisme, ke Louis Braille eĉ imagus inkluzivi tiujn signojn en sian sistemon – kvankam li ja inkluzivis cifersignon, kompareblan al ia uzo de #, tiukuntekste nomata ”numer-signo”. Brajlo devus esti same dinamika kiel ajna skribsistemo.
Ni ne ripozu sur niaj laŭroj, supozante, ke brajlo jam ne bezonas observadon kaj kontroladon. La sistemo ja estas definitiva kaj ”eterna”, sed la enhavon de la sistemo necesas konstante observadi. Kvankam ekzistas organoj, kiuj povus unuecigi la brajlan reprezenton de signoj internacie uzataj, estas tendenco, ke oni por ĉiu lingvo aparte decidas la brajlajn redonojn de novaj signoj. Antaŭ kelkaj jaroj la aŭtoro de ĉi tiu artikolo enketis, kiel oni brajle skribas la ”heliksignon” @ en naŭ lingvoj. Li (mi) konstatis, ke en naŭ diversaj manieroj!
Pro la dinamikeco de brajlo necesas de tempo al tempo publikigi gvidilon pri ĝia uzado. Pri la uzado de brajlo en Esperanto sporade aperis informoj, ĉefe en Esperanta Ligilo, lastfoje en 1970. Laŭ iniciato de la aŭtoro de ĉi tiu artikolo, Ligo Internacia de Blindaj Esperantistoj, en ĝenerala asembleo dum la Internacia Kongreso de Blindaj Esperantistoj en Lahtio 2019, decidis publikigi brajlan kajeron kun tia gvidilo.
La kajero havas la titolon Esperanto-brajla normaro – Gvidilo por ĝusta uzado de brajlo en Esperanto kaj ĝin kompilis komisiono konsistanta el Otto Prytz (Norvegio), Attila Varró (Hungario) kaj Anatolij Masenko (Rusio).
Dum unu jardeko, Sahelo tute ŝanĝiĝis. Ŝtatrenversoj (Malio, Burkino, Niĝero), unue prezentitaj kiel provizoraj respondoj al la sekureca krizo, ŝajne instalas daŭrantajn aŭtoritatismajn reĝimojn. Krom ilia komuna malakcepto de la ĉeesto de Francujo, tiuj novaj armeaj potencoj penas por formuli efektivan projekton kaj, antaŭ ĉio, bremsi ĝihadistan ondegon ĉiam pli mortigan.
Dek du jarojn post la operaco “Serval”, lanĉita de Francujo por haltigi la antaŭenmarŝon de ĝihadistaj grupoj en Malio, Sahelo suferas kreskantan sensekurecon. Nek la 5.100 soldatoj mobilizitaj de Parizo kaj ĝiaj aliancanoj dum la operaco “Barkhane” (2014-2022), nek la 13.000 blukaskuloj senditaj de Unuiĝintaj Nacioj (UN), nek la kvar misioj de Eŭropa Unio deplojitaj ekde 2014 sukcesis limigi la armilajn perfortaĵojn, ĉiam pli mortigajn (1). La regionon nun ŝancelas reaj krizoj, kiuj ignoras naciajn limojn. Ondego da puĉoj (Malio, Burkino, Niĝero) regigis juntojn, same solidarajn kiel neefikajn en la batalo kontraŭ sensekureco, malgraŭ iliaj komencaj promesoj restarigi pacon kaj ŝtatan aŭtoritaton.
Permanenta sensekureco
Kartografio : Cécile Marin
Komence de Julio 2025, la Groupe de soutien à l'islam et aux musulmans (GSIM, Subtena Grupo por Islamo kaj Islamanoj), aliancita kun Al-Kaida, direktis sep kunordigitajn atakojn en okcidenta Malio, proksime al la landlimoj kun Senegalo kaj Maŭritanio. En Septembro 2024, tiu sama organizaĵo efektivigis dum nur unu tago du okulfrapajn rabekskursojn en Bamako, mortigante sepdek membrojn de la sekurecaj fortoj ĉe la ĝendarma altlernejo kaj detruante la aviadilon de la prezidanto ĉe la armea flughaveno. Jen la unua ofensivo kontraŭ la malia ĉefurbo ekde preskaŭ jardeko. Tiuj agoj montris, ke ĝihadistaj grupoj cirkulas libere tra Sahelo, sed ankaŭ ke ili nun kapablas kunordigi sin por fari tre simbolecajn samtempajn operacojn.
Antaŭ dek jaroj, Sahelo estis la afrika regiono plej savita de perforta ekstremismo (2). En 2024, tiu fenomeno kaŭzis plej multnombrajn mortojn tie ; la kvanto triobliĝis ekde 2021, atingante 11.200 mortojn (3). Tiu evoluo koincidas kun la ondo de ŝtatrenversoj komenciĝinta en Malio en 2020. Al tiu troŝarĝa nombro aldoniĝas 2.430 civiluloj mortigitaj en 2024 fare de la naciaj sekurecaj fortoj mem, helpe de iliaj rusaj partneroj.
La du ĉefaj ĝihadistaj grupoj de la regiono – GSIM, kaj la Organizaĵo de Islama Ŝtato en Sahelo (OIŜ Sahelo) – ekspluatas la plendojn de la loĝantaroj kontraŭ potencoj nekapablaj provizi ilin per bazaj servoj kaj protekti ilin, sed ankaŭ nekapablaj limigi nutraĵan sensekurecon kaj akriĝojn pri terposedo (4). Ili fariĝis des pli potencaj ekde la serio de ŝtatrenversoj. La unua grupo disvastiĝis trans siajn tradiciajn bastionojn en norda kaj centra Malio, okcidenten, suden kaj al najbaraj landoj, precipe al Burkino kaj Niĝero. La du grupoj kolektas zakat, religian almozon, en la zonoj regataj de ili, sed per malsamaj logikoj – por OIŜ ĝi estas simpla ĉantaĝo, dum por GSIM ĝi havas redistribuan karakteron. Ambaŭkaze ĝi konsistigas fonton de financoj por ilia lukto.
Transiroj kiuj fariĝas pli longaj
La ekspansio de tiuj grupoj en la tri landoj rezultigas multnombrajn atakojn kontraŭ la sekurecaj fortoj kaj civiluloj. Burkino estas aparte trafita, kun pluraj mortigoj faritaj kaj de ĝihadistoj kaj de por-registaraj milicoj, revenĝe pro supozata subteno de lokaj loĝantaroj al la kontraŭa kampo. La plej mortiga atako en la historio de la lando (inter cent tridek kaj sescent mortoj, laŭ fontoj) okazis en Barsalogho en Aŭgusto 2024, kiam civitanoj, devigitaj mem fosi tranĉeojn por defendi la urbon, estis amasbuĉitaj de GSIM.
Ekde la puĉo de Julio 2023, ankaŭ Niĝero spertas rimarkindan intensigon de ĝihadistaj perfortoj, registrante en 2024 la plej fortan tutmondan kreskon de mortoj pro terorismo : 930 mortoj, do pliiĝo de 94%. La nombro de operacoj kontraŭ la armitaj fortoj preskaŭ duobliĝis dum la naŭ unuaj monatoj de 2024 (5). Du gravaj atakoj faritaj de OIŜ en Junio 2025 ilustras tiun maltrankviligan evoluon : unu kontraŭ armea bazo en Banibangou (pli ol 30 soldatoj mortigitaj), la alia kontraŭ civiluloj preĝantaj en Manda (almenaŭ 70 loĝantoj mortigitaj. En ĉiu ofensivo la ĝihadistoj konfiskas gravajn kvantojn da armiloj kaj aparatoj, eĉ certigante al si troan materialon, kiun ili revendos por financi sian ekspansion.
Dek jaroj da ĝihadistaj atakoj
Kartografio : Cécile Marin
Malgraŭ ilia devontiĝo baldaŭe reestabli la civitan konstitucian ordon, ĉiuj juntoj restas en sama stato. La komence promesitaj mallongaj transiroj fariĝas longaj, dum la elementaj etapoj de ilia efektivigo estas iom post iom forlasataj. En Niĝero, neniu oficiala transira kalendaro estas anoncita. Anstataŭe, rapida (kelksemajna) “nacia dialogo” instalis generalon Abdourahamane Tiani kiel prezidanton dum kvinjara renovigebla oficperiodo, dum la laŭleĝe elektita ŝtatestro, s-ro Mohamed Bazoum, restas enŝlosita en sia palaco ekde tiu puĉo, kiu deoficigis lin.
En Malio, la oficiala agendo ja antaŭvidas balotadojn, eĉ provizitajn per buĝeto skribita en la publikaj kontoj antaŭ du jaroj, sed la atendo estas vana. En Julio 2025, la Transira Parlamento donis al generalo Assimi Goïta kvinjaran prezidomandaton renovigeblan sen balotado. Lia burkina analogulo, kapitano Ibrahim Traoré, ankaŭ plilongigis la transiron, plilongigante ĝin en 2024 per 60 monatoj, kun balotadoj antaŭviditaj en 2029. Sciante, ke politikaj partioj estas nun malpermesitaj en tiuj tri landoj, oni jam povas demandi al si pri la valideco de tiuj balotadoj – eĉ ĉu ili finfine okazos.
La tri juntoj manipulas la samajn rimedojn por plifortigi sian potencon : fortan aŭtoritateman vojturnon celantan subpremi ĉian opozicion, kunordigan strebadon por harmoniigi siajn sintenojn, kaj helpon de eksterlandaj partneroj pli-malpli demokrataj, ĉion kadre de trompa dialektiko pri retrovita suvereneco (6). Planante balotadojn por la sama jaro kaj ambiciante fariĝi konfederacio provizita per komunaj biometriaj pasportoj, ili konservas en bona stato tutafrikisman fervoron servantan kiel karburaĵon por ilia propagando en sociaj retejoj.
Dume, civilaj liberecoj estas surtretataj. Minacoj, laŭkapricaj arestoj, devigaj rekrutigoj, eĉ eksterjuĝaj ekzekutoj trafas civilajn sociojn, dum la gazetaro estas silentigita per subpremado aŭ trudekziloj. Pluraj eksterlandaj amaskomunikiloj estas ankaŭ malpermesataj praktiki, aparte menciinde la francaj kanaloj Radio France Internationale (RFI) kaj France 24, sed ankaŭ Voice of America (7).
En Malio, la kanalo Joliba TV News estis plurfoje suspendita. Komence de 2025, ĝi estis akuzita pri dissendo de kalumniaj diraĵoj kontraŭ la burkina reĝimo dum debato, kiu dubindigis la realecon de la puĉprovo alvokita de kapitano Traoré por kulpigi siajn kontraŭulojn. Jen unu ekzemplo, inter pluraj aliaj, de la maniero per kiu la establitaj reĝimoj organizas regadon de la amaskomunikiloj, celante oferti al loĝantaroj koheran kaj plenkontentan rakonton, malgraŭ multe pli kontrasta surloka realo, precipe rilate al sekureco.
Regiono de migra paŝtismo
Kartografio : Cécile Marin
Unuiĝinte en la Alianco de Sahelaj Ŝtatoj (Alliance des États du Sahel, AES) – defenda koalicio naskita en Septembro 2023 (8) – Bamako, Vagaduguo kaj Niameo provas interalie ŝtopigi la vakuon lasitan de okcidentaj kaj plurflankaj agantoj, kiujn ili mem ekskluzivas. Tio aparte postulas plifortigon de iliaj ligoj kun Rusujo, kaj ankaŭ kun Ĉinujo kaj Turkujo. Same kiel la malamikoj, la eksteraj aliancanoj malsamopinias. La kunordigita retiriĝo el la Ekonomia Komunumo de Okcident-Afrikaj Ŝtatoj (EKOAŜ) en Januaro 2024, kaj la anonco pri kreo de komuna armea forto de AES en Januaro 2025, ilustras tiun ilian volon distancigi sin de la kutimaj okcidentaj partneroj, inkluzive de Francujo.
Kvankam rilatoj kun Rusujo ne komenciĝis nur hieraŭ, tiu regno trudis sin iom post iom kiel kernan militan aganton post la ŝtatrenversoj, samtempe per reciprokaj partnerecoj kaj kiel diplomatia subteno de AES. La solduloj de la grupo Wagner batalis kune kun la maliaj trupoj kontraŭ ĝihadismaj kaj separismaj grupoj inter 2021 kaj 2025, kulpiĝante pri homoraboj, torturoj kaj pluraj senjuĝaj ekzekutoj de civiluloj. En Junio 2025, ilin oficiale anstataŭis la Afrika Korpuso, armea strukturo kreita en 2023 kaj metita rekte sub komando de la rusa ministero pri defendo. Tiu societo estas jam deplojita en Malio. Malgrandaj soldularoj ankaŭ estis senditaj al Burkino kaj Niĝero komence de 2024 por trejni ties trupojn, reformi kaj modernigi la sekurecajn servojn, sed ankaŭ protekti la tieajn reĝimojn. Paralele, en Januaro 2025, Rusujo deklaris, ke ĝi apogos la novan komunan forton de AES per trejnado kaj ekipaĵo – simbole forta subteno por tiu juna regiona instanco. Tiu kunlaborado tamen suferis severajn malprosperojn. La 13-an de Junio 2025, la Afrika Korpuso trafis doloregan malvenkon en la malia loko Anoumalane kontraŭ ribeluloj de la Front de libération de l'Azawad (FLA, Fronto por Liberigo de Azavado), naskita per kunfandiĝo de pluraj tuaregaj partioj engaĝitaj en la batalo por sendependiĝo de Azavado, regiono ampleksanta la nordon de Malio. La 1-an de Aŭgusto 2025, la Afrika Korpuso trafis doloregan malvenkon en la malia loko Anoumalane batalante kontraŭ ribeluloj de la Front de libération de l'Azawad (FLA, Fronto por Liberigo de Azavado), naskita per kunfandiĝo de pluraj tuaregaj partioj engaĝiĝintaj en la batalo por sendependiĝo de Azavado, regiono ampleksanta la nordon de Malio. La 1-an de Aŭgusto 2025, embusko farita de GSIM proksime de la urbo Tenenkou rezultigis, laŭ la ĝihadistoj, morton de dekoj da rusaj kaj maliaj soldatoj [“[Tenenkou : l'armée malienne visée par le JNIM
[GSIM]”, APA News, 1-a de Aŭgusto 2025.]].
Alia grava aganto sur tiu nova regiona ŝaktabulo, Ĉinujo, aplikas en Sahelo la saman strategion, kiun ĝi aplikas en la cetero de la kontinento : enplanti sin longdaŭre per ekonomiaj investoj kaj ekspluatado de naturaj rimedoj. Ĝiaj ambicioj tamen ŝajnas esti ofte kontraŭataj. En Niĝero, la konstruo de la naftodukto Agadem-Cotonou – projekto kontraŭ ses miliardoj da dolaroj, gvidata de ĉina entrepreno kaj celanta konduki po 200.000 barelojn da nafto tage al Benino – alfrontis plurajn obstaklojn ekde 2024 : landlimajn fermojn pro sensekureco, homorabojn de dungitoj, kreskantajn diplomatiajn akriĝojn inter Niameo kaj Pekino. La niĝera registaro mem elpelis iujn kadrojn kaj revokis la permesilon de luksa ĉinkapitala hotelo en la ĉefurbo. Temas pri elmontro de la volo aserti sian suverenecon, inkluzive de tio kontraŭ delongaj partneroj kapablaj kompensi la foriron de okcidentaj agantoj.
En Malio, pluraj reformoj de la minaj leĝoj alprenitaj en 2024 ankaŭ influis eksterlandajn minentreprenojn, precipe ĉinajn memvolajn ministojn, akuzitajn pri praktikoj danĝeraj kaj malutilaj por la natura medio. Post mortigaj grundaj defaloj en Januaro-Februaro 2025 kaj kazoj de hidrarga malpurigado, Bamako ordonis halton de tiuj kontraŭleĝaj ekspluatadoj, kies enspezoj profitas ĉinajn interesojn. Malio tamen atentas por indulgi Pekinon : laŭleĝaj ĉinaj investoj daŭras kaj nun etendiĝas ĝis ĉiuj altvaloraj kaj strategiaj mineraloj. En 2024, ekzemple, la giganto Ganfeng akiris la rajton ekspluati litiajn mintavolojn.
Rearanĝo de regionaj aliancoj
Kartografio : Cécile Marin
Profite al Turkujo
Sed ĝuste Turkujo povos riveliĝi kiel la granda « gajninto » el la rearanĝado de aliancoj en Sahelo. Ĝi senĉese plifortigas siajn ligojn kun la regnoj de AES per armilaj liveradoj kaj infrastrukturaj projektoj, samtempe montrante kreskantan intereson pri la naturaj rimedoj de la regiono. Eĉ antaŭ la ŝtatrenversoj, Ankaro estis konstruinta moskeojn kaj hospitalojn en Niĝero kaj Malio, intencante pozi kiel fidinda partnero, kapabla helpi venki la ĝihadisman minacon.
En 2019, en Niameo, turka societo financis rekonstruadon de la internacia flughaveno kaj konstruis la hotelon Radisson Blu okaze de la pintkunveno de Afrika Unio – investoj, kiuj estis same strategiaj kiel simbolaj. Fine, Ankara ankaŭ montras siajn ambiciojn vetante je aerlinioj, kun rektaj flugoj de Turkish Airlines al la tri landoj de AES.
Male al Ĉinujo, kiu postmarŝas pri tiu temo, Turkujo ne neglektas sekurecan kunlaboradon. Ekde 2018, ĝi elspezis kvin milionojn da dolaroj por financi la Force conjointe de G5 Sahel (Komunan Forton de G5 Sahelo, dissolvita en 2023 post la retiriĝo de Malio, Burkino kaj Niĝero). Pli laste, ĝi trudis sin kiel la ĉefan liveranto de spavoj en Afriko, fariĝante unu el la ĉefaj provizantoj de armiloj al la sahelaj ŝtatoj danke al siaj spavoj Bayraktar TB2, multe malpli kostaj ol la okcidentaj modeloj. Turkaj instruistoj cetere ĉeestas surloke por certigi prizorgadon de la ekipaĵo kaj trejnadon de uzantoj. La elekto de la membroj de AES, privilegii turkan materialon kompare kun rusaj kaj ĉinaj konkurantoj, garantias al Ankaro daŭran surlokan ĉeeston.
Preter deklaroj pri intenco kaj necertecoj ligitaj al la sekureca situacio, ĉu necesas kredi la realan eblon de integriĝo inter la tri landoj de AES, precipe pri politiko ? Kvankam ne mankas retoraĵoj pri regiona solidareco kaj konkretaj agoj, persistas metodaj diferencoj, inkluzive de tiuj pri sekurecaj aferoj. En Aprilo 2025, krizo eksplodis inter Bamako kaj Alĝero post kiam la alĝeria armeo asertis, ke ĝi paffaligis malian spavon. La decido de Bamako malpermesi tion, ke alĝeriaj aviadiloj flugu super ĝia teritorio (responde al reciproka decido de Alĝerio) ne estis sekvata de Niameo, nek de Vagaduguo. Tiu epizodo memorigas, ke naciaj prioritatoj – ĉikaze, la volo ne ofendi la alĝerian najbaron – ankoraŭ povas superi la devon formi aliancon je ĉia kosto.
(8) Subskribite le 16-an de Septembro 2023, la ĉarto de
Liptako-Gourma, kiu fondis AES, anoncis, ke “ĉiun atakon kontraŭ la suvereneco kaj teritoria integreco de unu aŭ pluraj kontraktantaj partioj oni konsideros kiel agreson konatraŭ la aliaj partioj”.
Tolstoj, Aleksej Konstantinoviĉ. Princo Serebrjanij: Romano / Tradukis el la rusa Maria Ŝidlovskaja. – 3a eldono. – Novjorko: Mondial, 2008. – 282 paĝoj. – Prezo: 16.75€ (kun sesona rabato).
“Tre interesa libro, kiu certe meritas legadon”, – skribis Vilho Setälä en sia recenzo, publikigita en “Finna Esperantisto” (1913, №2) kaj enretigita de Osmo Buller ĉe https://mallonge.net/aktolstoj. Li recenzis la historian romanon “Princo Serebrjanij” (Князь Серебряный) de Aleksej K. Tolstoj, tradukitan de Maria Ŝidlovskaja kaj eldonitan de Aleksandr Saĥarov en 1912 kiel literatura aldono de “La Ondo de Esperanto”.
Okaze de la 150a datreveno (Julie: la 28an de septembro 1875, Gregorie: la 10an de oktobro) de la morto de Aleksej Konstantinoviĉ Tolstoj (1817-1875), dum la tuta oktobro la libroservo de UEA ofertas la trian eldonon de “Princo Serebrjanij” kun sesona rabato sendepende de la mendata kvanto.
Ĉi tiu artikolo aperis en la novaĵretejo “La Ondo de Esperanto”.
Ĉe represo aŭ citado bonvolu indiki la fonton:
“La Ondo de Esperanto” https://sezonoj.ru/2025/10/libro-17/
En la bildo: Comlan Hugues Sossoukpè; ekrankopio de la paĝo YouTube de Benin'Us
Iuj ĵurnalistoj estas devigataj fuĝi el sia patrujo ĉar ilia vivo estas en danĝero. Sed ekzilo ne ĉiam signifas sekurecon, kiel montras la kazo de la benina ĵurnalisto Comlan Hugues Sossoukpè [fr], kiu rifuĝis al Togolando [eo] sed estis arestita en Eburbordo [eo].
En multaj landoj, ankaŭ en Afriko, la ĵurnalistoj kritikantaj la povon ne estas bonvenaj. Ili ofte fariĝas celo de minacoj kaj timigadoj kaj foje estas arestitaj kaj malliberigitaj. Fronte al tiu reala risko, iuj decidas forlasi sian landon kaj rifuĝi al najbaraj aŭ pli foraj ŝtatoj.
La internacia juro pri rifuĝintoj [fr] aplikiĝas ankaŭ al ĵurnalistoj en tiaj situacioj, sed tiu rajto ne ĉiam estas respektata. Fakte, iuj ŝtatoj uzas rimedojn por aresti kaj ekstradicii ĵurnalistojn, kiuj supozeble devus esti sekuraj sur ilia teritorio. Tio ĝuste okazis en la nokto inter la 10-a kaj la 11-a de julio 2025 [fr] en Eburbordo, kiam la benina ĵurnalisto Comlan Hugues Sossoukpè estis arestita sur eburborda tero kaj ekstradiciita al Benino.
Kiu estas Comlan Hugues Sossoukpè?
Comlan Hugues Sossoukpè [fr] estas profesia ĵurnalisto kaj direktoro de la benina eldonaĵo “Olofofo”. Li estas ankaŭ konata kiel kiberaktivulo kaj atentiganto. Li estas tre kritika por la regado de Patrice Talon [fr], prezidento de Benino ekde marto 2016.
En 2019, post la malpermeso de publikigo kaj aperigo [fr] de lia gazeto, — fina decido de la benina justico proklamita en marto 2025 — Comlan Hugues Sossoukpè forlasis [fr] Beninon kaj ekloĝis en Togolando, kie li ricevis la statuson de rifuĝinto en 2021. De tie li plu agadis, partoprenante forumojn kaj konferencojn tra la mondo. Dum tiu tempo, li restis celo sub la atenta rigardo de la benina reĝimo.
En la rangolisto de Reporters sans frontières (RSF) [fr, trad: Raportistoj sen bariloj] en 2025, Benino retroiris je tri lokoj: de la 89-a [fr] en 2024 al la 92-a [fr] en 2025, inter 180 landoj.
Falinta en la eburan kaptilon
Komence de julio, Sossoukpè ricevis leteron[fr] de la Eburborda Ministerio pri Cifereca Transiro kaj Diĝitaligo [ndlr. france: Transition numérique et de la Digitalisation], invitante lin al raportatado pri la unua eldono de la evento “Ivoire Tech Forum”[fr] okazonta inter la 9-a kaj 11-a de julio 2025 en Abidjan. Laŭ BBC Afrique[fr] (la 25-an de julio), la ĵurnalisto akceptis la inviton kaj alvenis la 8-an de julio.
Reporters sans frontières[fr, trad: Raportistoj Sen Bariloj], kiu dokumentis la aferon, klarigas la detalojn de la malliberigado de la ĵurnalisto en articolo publikigita en sia retejo:
Alveninte en Abidjan la 8-an de julio, la ĵurnalisto loĝis ĉe hotelo Palm Beach, proprieto de la Fonds de prévoyance militare[fr] (FPM) [trad: Fonduso por socialasekuro militista]. Li komencis kovri la forumon la sekvan tagon. Vespere, la 10-an de julio, pluraj policistoj frapis lian ĉambran pordon. Post rezisto, li fine konsentis sekvi ilin sub la promeso, ke oni prezentos lin antaŭ juĝisto. Sed tiel ne okazis. Oni tuj kondukis lin al la honora salono de la flughaveno Félix Houphouët-Boigny, normale rezervita por prestiĝaj gastoj.
La maniero de la aresto kaj de la konduko de la ĵurnalisto al la flughaveno por lia ekstradicio sugestas eblan kunlaboron de la eburbordaj aŭtoritatoj, laŭ la komentoj[fr] de Gameli Nouwade, membro de la kolegio de la advokatoj de la viktimo, al la mikrofono de Radio France Internationale [tr: Radio Francio Internacia]. Tiu interparolo estas publikigita en la paĝo X de RFI Afrique[fr]:
Le journaliste béninois Comlan Hugues Sossoukpé, réfugié politique au Togo, s'est rendu à Abidjan sur invitation du gouvernement ivoirien. Il y a été arrêté, à son hôtel et expulsé au Bénin. Son avocat Gameli Nouwade dénonce du banditisme judiciaire. pic.twitter.com/Igq1HEnlx9
La benina ĵurnalisto Comlan Hugues Sossoukpè, politika rifuĝinto en Togolando, vojaĝis al Abidjan laŭ invito de la eburborda registaro. Tie li estis arestita en sia hotelo kaj elpelita al Benino. Lia advokato Gameli Nouwade kondamnas tion kiel juran banditismon. pic.twitter.com/Igq1HEnlx9
Kiuj estas la akuzoj kontraŭ Comlan Hugues Sossoukpè?
Multaj akuzoj[fr] deklaritaj de la beninaj aŭtoritatoj pezas sur la ĵurnalisto: “Ĉikanado pere de informadika sistemo”, “Ribelado”, “Apologio de terorismo”. La viktimo malakceptas ĉiujn ĉi akuzojn, dirante[fr] ke li nur faris sian laboron: kritiki la reĝimon kaj informi la publikon. En letero citita de La Dépêche[fr], li skribas:
Mi kritikis la senmakulan reĝimon de la “rompo” kaj liveris informojn, kiujn oni volis kaŝi. Se tio igas min iu, kiu ne amas sian landon, mi akceptas. Sed mi volas, ke oni montru saman obstinecon kiam miaj samlandanoj, per mia voĉo, sendas alarmojn, SOS-ojn kaj aliajn.
Malapliko de la internacia juro?
Havante rifuĝintan statuson en Togolando, Colman Hugues Sossoukpè [fr] devintus esti protektata de la internacia juro pri rifuĝintoj kiuj kovras la ĵurnalistojn en ekzilo. Ambaŭ landoj, Eburbordo kaj Benino, subskribis kaj ratifis la koncernajn traktatojn. RSF raportas [fr]:
Son statut de réfugié politique, accordé par le Togo où il vit en exil depuis sept ans, est pourtant inscrit noir sur blanc dans son passeport — ce que RSF a pu confirmer. Ce statut aurait dû empêcher qu’il soit transféré. En vain. Le journaliste embarque dans un petit avion privé affrété pour l’occasion et à bord duquel il n’aura pour seule compagnie que les policiers qui l’escortent et les membres d’équipage.
Lia politika rifuĝinta statuso, konfirmita de Togolando, estis klare menciita en lia pasporto – kio estis konfirmita de RSF. Tio devintus malebligi lian translokigon. Sed vane. La ĵurnalisto estis enmetita en malgrandan privatan aviadilon, kun nur policistoj kaj la skipo kiel akompanantoj.
En tia kunteksto, la kredindeco de tiuj ŝtatoj pri internaciaj devontigoj estas forte pridubita. La eburborda registaro sin defendas [fr] citante la justican kunlaboron kun Benino. Subtenante ke la ekstradicio de la ĵurnalisto ne estas kontraŭleĝa, Amadou Coulibaly, ministro pri komunikado kaj registara proparolanto, deklaris [fr] al BBC Afrique:
Les autorités ignoraient son statut de réfugié politique. (…)les autorités ont simplement exécuté un mandat d'arrêt international, en vertu des accords de coopération judiciaire entre la Côte d'Ivoire et le Bénin.
La aŭtoritatoj ne sciis pri lia politika rifuĝinta statuso. (…) Ili simple plenumis internacian arestordonon, laŭ la interkonsentoj inter Eburbordo kaj Benino.
La plej granda danĝero por afrikaj ĵurnalistoj estas ke tiu ekstradicio povus fariĝi precedenco en la tuta kontinento. Estonte, aliaj ŝtatoj povus adopti similan taktikon kaj liveri ekzilitajn ĵurnalistojn al ilia patrujo.
En aŭgusto 2024, Steve Amoussou, alia benina kiberaktivulo, estis arestita kaj forkondukita al Togolando. Li ankaŭ estis konata pro siaj severaj kritikoj kontraŭ la reĝimo de Patrice Talon [eo].
Konsiderante ĉi tiujn kazojn de transnacia subpremo, la ĵurnalistoj demandas sin ĉu la sekureco de politikaj rifuĝintaj ĵurnalistoj ankoraŭ estas garantiata.
7. Esperanto per duolingo #018 Familia, kun 6 spektoj de 5 homoj. Tiu ĉi filmeto estas ja interesa pro aliaj kialoj, kiujn ni pridiskutos en alia blogaĵo.
Antaŭ kvin jaroj ni estis en la (s)pleno de pandemio, ni ne estis pretaj kaj, krom la pli blua ĉielo, la polucia dampo, la sento de monda solidaro por pansi la psikajn efikojn de la malsano, multaj parolis jam pri milito. Milito kontraŭ la viruso. Jen poste la vakcinoj, la higienaj reguloj, la zorgemo eviti kontaĝon kaj la limigoj al la personaj liberoj portis nin ree al la normaleco de la ĉiutaga vivo.
Sed tiu ne estis milito, ne estis homoj kontraŭ homoj, ne estis bonuloj kaj malbonuloj. Nu, kiu pravas – la bonuloj – kaj kiu malpravas – la malbonuloj – estas kategorioj de milito, kaj hodiaŭ pli ol ĉiam ni diskutas, okupacias placojn, stacidomojn kaj universitatojn por atesti, ke ni estas la bonuloj aŭ ĉe la flanko de la bonuloj, kontraŭ la malbonuloj.
La dua semestro pri literaturo en la nuna akademia jaro ĉe Esplora Instituto de Esperantologio komenciĝos meze de februaro 2026 per semajna kurso kun fizika alesto en Malago, ĉe la naturamika Esperanto-Domo, laŭ decido de la docento post konsultiĝo kun la studentoj. La semestro daŭros per telematikaj lekcioj ĝis la fino de junio 2026.
Pro la pozitiva evoluo de la nunaj lekcioj en distanco, d-ro Giorgio Silfer pretas gvidi la kurson pri la esperanta literaturo ankaŭ en la posta akademia jaro, kiu ekos en Ĉaŭdefono ĉe la Helvetia Esperanto-Domo meze de aŭgusto 2026, kun fizika alesto: jam estas la unuaj du aliĝoj.
Pri la programo informas institut [ĉe] esperantio [punkto] net (institut[at]esperantio[dot]net) al kiu sendi la aliĝon; pri la loĝiga servo naturamik [ĉe] esperantio [punkto] net (naturamik[at]esperantio[dot]net) respektive kce [ĉe] esperantio [punkto] net (kce[at]esperantio[dot]net) al kiuj sendi la mendon.
La 1a de decembro 2025 estos la oficiĝtago de la novaj Komitatanoj B de TEJO. Tial ekde nun ni bonvenigas kandidatiĝojn por la Komitatano B de TEJO, kiu oficos ĝis la 30a de novembro 2027. Komitatanoj B reprezentas individuajn membrojn de nia organizo en la Komitato, la supera organo de TEJO.
Ĉiu individua membro de TEJO rajtas elekti sian reprezentanton en la TEJO-Komitato. Kiel Komitatano B rajtas kandidatiĝi ĉiu individua membro de TEJO, kiu aĝos almenaŭ 18 jaroj la tagon de la elektiĝo kaj dum la mandato ne fariĝus 36-jaraĝa (aŭ pli); kaj tiel rekte kundecidi en la Komitato pri gravaj okazaĵoj en la organizo.
TEJO fine de 2024 havis 1187 individuajn membrojn. Tial TEJO povas havi maksimume 12 Komitatanojn B. Nun ni havas 4 vakajn lokojn. Kandidatiĝi rajtas membroj naskiĝintaj inter la 1a de decembro 1991 kaj la 1a de decembro 2007.
Legu pli ĉe https://www.tejo.org/komitatano-b-2025/
Tiun ĉi sonartikolon verkis kaj produktis Nelly Darbois el Francio
Tiun matenon, enirinte trajnon, aŭtobuson aŭ metroon, kiu kondukas vin al via laborejo, vi trovas sur seĝo senpagan ĉiutagan gazeton. Vi malfermas ĝin kaj hazarde eltrovas la duoblan paĝon, sur kiu kuŝas la horoskopo. Vi legas tion, kion oni prognozas por la ĝemeloj: "Ĉi tiun semajnon, la suno malheligos vian aman vivon. Ĉu sen koramiko, ĉu kun koramiko, tiu planedo kunportos al vi bonajn aferojn. Konsekvence, via intima vivo rekoloriĝos...". Se vi kredas tiujn vortojn, kaj pensas ke ili reale priskribas vin aŭ tion, kio okazos al vi, vi spertas la efekton Barnum, alidire la efekton de memvalidigo. Ĝi estas kogna biaso: erara pensomaniero.
En 1948, la psikologo Bertram Forer proponis al siaj studantoj personeco-teston. Li poste donis al ĉiuj tekste la rezultojn de tiu testo.
Jen tiu teksto:
Vi bezonegas esti amata kaj admirata de aliuloj.
Vi estas kritika al vi mem.
Vi havas treege gravan kapablaron, kiun vi ĝis nun ne uzis memavantaĝe.
Vi ja havas malfortajn aspektojn en via personeco, sed vi ĝenerale kapablas kompensi ilin.
Via seksema alĝustimo okazigis al vi problemojn.
Disciplinema kaj memkontrolema ekster-aspekte, vi timemas kaj malcertemas interne.
Iufoje, vi dubegas ĉu vi bone decidis aŭ agis.
Vi preferas ian gradon da ŝanĝado kaj diverseco kaj vi ekmalkontentiĝas, kiam limigoj kaj striktigojn ĉirkaŭas vin.
Vi fieras esti sendependa pensulo kaj malakceptas aliulajn eldirojn sen taŭga pruvo.
Riveliĝinte al aliuloj, vi taksis vian sinceserecon kiel senprudentan aferon.
Vi kelkfoje estas afablema, sociema, ekstravertita, iufoje malafabla, malsociema kaj malekstravertita.
Kelkaj el viaj celadoj inklinas al malrealigebleco.
Sekureco estas vive unu el viaj plejgravaj celoj.
Poste la psikologo petis al ĉiuj studantoj taksi la taŭgecon de tiu personeca evaluado. 0 povis esti la malplejbona taksado kaj 5 la plej bona. La meza rezulto estis 4,26: do, oni povas diri ke la studantoj fidis je la testo. Ili pensis ĝenerale ke ĝi bone priskribis sian personecon. Post tiu taksado la psikologo klarigis, ke li donis al ĉiuj la saman tekston, konstruita per kuniĝo de horoskopoj.
Efekto Barnum okazas, kiam homoj bonege taksas personecan evaluadon, supozeble farita nur por ili mem, sed fakte kiuj estas tre malprecizaj kaj ĝeneralaj, kaj do validas por la plejmulto da homoj. Ĝi parte klarigas diversajn aliĝojn al nesciencaj kredoj kaj praktikoj kiel astrologio, aŭgurado, aŭ aŭra legado. Kial oni ofte pensas ke tiuj prognozoj kaj taksadoj de nia personeco aŭ estonteco almenaŭ iome validas? Ĉar ili estas malprecizaj, ĝeneralaj, ambaŭsencaj. En la franca oni ankaŭ nomas la efekton Barnum: la putan efekton. Ju pli mesaĝo aspektas malpreciza kaj kava, des pli homoj trovos ĝin profunda kaj konvinka.
Ekde 2020, seninterrompe, UEA kaj Kolombia Esperanto-Ligo (KEL) ĉefkunlaboras por ĉiujare okazigi retajn Esperanto-kursojn por hispanparolantoj. En kelkaj jaroj partneras ankaŭ TEJO kaj aliaj landaj asocioj de UEA, kiel Hispana Esperanto-Federacio kaj Meksika Esperanto-Federacio, krom aliaj grupoj. Tiu agado okazas kadre de la Amerika Komisiono de UEA ĉefe kiel informa agado, kiu tamen kontribuas ankaŭ al la instrua, reta kaj varba agadoj de UEA.
Ĝuu la amuzan reklamvideon pri la ĉi-jara kurso en la sociaj retoj de UEA: Facebook kaj Instagram. En 2025 la kurso havos ankaŭ meznivelan grupon, en kiu oni instruos Esperanton tute per Esperanto mem, tamen ja facila, malrapida kaj simpligita Esperanto estos uzata por instrui, klarigi, kaj respondi demandojn. Tial ni ĉi tiun jaron kuraĝigas nunajn esperantistojn partopreni kaj plibonigi sian lingvonivelon en amika etoso.
Al tiu agado entute ĝis nun aliĝis pli ol 2500 lernintoj el 29 landoj en la lastaj jaroj. La kursoj estas senpagaj kaj celas kaj komencantojn kaj progresantojn. Ĉiu lernanto havas aliron al vasta materialo, parolsesioj, lerniloj kaj virtualaj lecionoj gviditaj de spertaj esperantistoj, kiuj volontule instruas la bazojn de la lingvo, krom prononcadon, historion kaj panoramon de la Esperanto-movado kaj aliajn temojn.
En 2025 la kurso, al kiu jam aliĝis pli ol 200 lernontoj, okazos de la 7a de oktobro ĝis la 30a de novembro, tiel ke ĉiuj lernintoj povos post konkludo de la kurso tuj sperti Esperantujon per partopreno en la Virtuala Kongreso de Esperanto.
La kurson oni proponas al lernantoj laŭ diversaj horaroj, tiel ke ĉiu tago okazu iu ero: lunde okazos legogrupo, marde meznivela leciono, merkrede baza leciono (en horo taŭga por hispania horzono), ĵaŭde baza leciono, vendrede meznivela leciono, sabate baza kaj meznivela lecionoj (samtempe en diversaj ĉambroj kaj je taŭga horo ankaŭ por hispania horzono) kaj dimanĉe konversacia grupo, aldone al kromsesioj por solvi dubojn, pliesplori temojn kaj amike esperantumi kun lernantoj de aliaj klasoj kaj invititaj ĉeestantoj. Ĝis la 4a de oktobro eblas aliĝi al la kurso, ĉu kiel komencanto kaj eklerni Esperanton per la hispana, ĉu kiel progresanto kaj plibonigi sian Esperanton per facila kaj simpligita Esperanto, ĉu kiel kunlaboranto: ĉio per la ligilo esperantokurso.com/eo, kie ankaŭ troviĝas kelkaj eblaj demandoj kaj respondoj, krom detala informo kaj enhavo.
Ĉiujare la enhavo de la kurso pliboniĝas kaj la instrumetodoj evoluas. Jam en 2020, okaze de la Tago de Ameriko (https://youtu.be/IAeaTnP1tFM), kelkaj el la lernintoj povis post la kurso plene sukcese prelegi, tute flue. Similaj fluaj paroladoj ankaŭ estis en 2021, okaze de la fermo de la 2-a eldono de la Esperanto-kurso por hispanparolantoj: de tiam la kurso ĉiam finiĝas per oficiala fermo, kiu enhavas kaj prelegojn de lernintoj kaj invitojn de E-organizoj al ekaktivado en nia komunumo.
Ĉar la kurso estas tute senpaga por ĉiuj aliĝintoj kaj aldone UEA simbole kompensas instruistojn kaj organizantojn, se vi volas kaj povas helpi, via amika donaco bonvenas al la Fondaĵo Ameriko de UEA (uea.org/alighoj/donacoj/ameriko). Pagmanieroj troviĝas ĉe uea.org/alighoj/pagmanieroj. Se eble, bonvolu informi al financoj@co.uea.org pri via donaco, indikante “E-kurso”.
UEA kore dankas al la instruistoj kaj organizantoj, kiuj diligente laboras por tiu grava agado, kaj bondeziras al ĉiuj lernontoj agrablan ekposedon de la internacia lingvo Esperanto, kiu fine apartenas al la tuta homaro.
Enmarĝenigita prezidanto de la respubliko, baldaŭ forironta ĉefministro, kolerigita loĝantaro. Ĉu la franca potencularo obstinos en sia plano de severŝparado konsistanta en lezado de dungitoj, emeritoj kaj malsanuloj por financi armeon kaj plibonigi kontojn ? Ĉu la ŝtato daŭre supernutros grandajn entreprenojn per perdotaj malŝparaĵoj ?
Somermeze, la bato preskaŭ estis nerimarkita. Eble ĉar plano prezentita la 15-an de Julio de la franca ĉefministro por reekvilibrigi publikajn kontojn altiris la tutan atenton. Veras, ke la buĝeta ofensivo de la franca registaro eĉ ne provas ŝajnigi senpartiecon : impostoj por malsanuloj, redukto de rajtoj de senlaboruloj, frostigo de socialaj monhelpoj, malmuntado de publikaj servoj, nuligo de du feriaj tagoj, ktp. La kosto de la granda eŭropa rearmado falos sur la plej vundeblajn... ĉar de tiuj ĉifonuloj, tiuj favuloj devenas la problemo ! En la ekstremdekstra televidkanalo CNews, macron-ista deputito Mathieu Lefèvre klopodis por, la 4-an de Aŭgusto, flati la balotantojn de Nacia Kunveno denuncante “sistemon en kiu estas homoj kiuj profitas, kiuj vivas parazite, kaj aliaj kiuj duoble laboras por financi la unuajn”. Ĉu reveni el la hospitalo per taksio, kiam oni ankoraŭ havas forton por piediri ? “Friponaĵo kontraŭ la socia interkonsento”, taksis Lefèvre per malafabla mieno. Siaflanke, ministro pri Laboro Catherine Vautrin bedaŭris la antaŭan tagon, en la ĵurnalo Le Parisien, la amplekson de tiu “parazitismo” : 13.000 milionoj da eŭroj... Kvankam ŝi forgesis precizigi, ke pli ol duono de ĉi tiu kvanto estas farita de la dungantoj pro ties uzo de kaŝita dungado.
Sed semajnojn antaŭe, tute alispeca skandalo silente aperis en la publika debato. La 1-an de Julio, senatanoj Olivier Rietmann kaj Fabien Gay transdonis al la Prezidanto de la Senato Gérard Larcher sian raporton pri la uzo, kiun oni faras, de publikaj monhelpoj al la grandaj entreprenoj (1). La speco de dokumento, kiu certe ĉagrenis s-ron Larcher tuj kiam li havis ĝin en siaj manoj. Okazas, ke la enketo de la senatanoj (unu komunisto kaj alia de La Respublikanoj, dekstrema) igas ke, la “sociala fraŭdo”, kiu tiom obsedas s-inon Vautrin, ŝajnas petolo de la nevoj de Donaldo Anaso : ĉiujare, paĉjo ŝtato transdonas —ofte sen kompenso nek kontrolo nek taksado— pli ol 200.000 milionojn da eŭroj al entreprenoj. Neniu scias la ekzaktan sumon ĉar la registaro ŝajnas konsideri senutile elnombri la milojn da dosieroj, kiuj amasiĝas de antaŭ jardekoj. Ĉiuokaze, inter subvencioj (48.000 milionoj), reduktoj de kvotoj (75.000 milionoj) kaj impostaj pagesceptoj (88.000 milionoj), la sumo almenaŭ altiĝis al 211.000 milionoj da eŭroj en 2023, laŭ kalkuloj ellaboritaj de la senatkomisiono mem.
Principe tiom da malavareco celas konservi dungadon, pliigi konkurencemon kaj disvolvi strategiajn sektorojn. Praktike —sen konsideri ĝian senzorgan atribuon, tio kion la enketistoj de la Senato bedaŭras—, ĝia efiko estas inter nula kaj malforta. La Centro de Studoj kaj Sociologiaj kaj Ekonomiaj Esploradoj de Lillo (Clersé, pro ĝiaj komencliteroj en la franca) ekzamenis publikajn monhelpojn al la privata sektoro kaj konfirmis ke, ĉi-cele, la “efikeco” de okulkovrita ĉimpanzo favore kompareblas al tiu de ministro de François Hollande aŭ Macron (2). La perimpostaj stimuloj por malaltigi la “laborprezon” ne malinstigis dungantojn aŭtomatigi prefere ol dungi, kaj impostaj pagesceptoj, ĉar ili koncentriĝas sur malaltaj salajroj, degeneras la kvalifiknivelon en la eksportkompanioj kaj favoras iliajn eksterlandajn rivalojn. Koncerne la Impostan Krediton pri la Konkurencemo de la Dungiĝado (CICE, donaco kiu akumulas 100 miliardojn da eŭroj ofertitajn ekde 2013 de la tiama ĉefministro Jean-Marc Ayrault), ĉi tiu pruvis, ke sektoroj malmulte elmetitaj al internacia konkurenco, kiel tiu de la grandskala distribuo, preferas pliigi siajn marĝenojn de profitdono ol dungi aŭ malaltigi prezojn. “La grupo [de distribuo] Auchan anoncis la mardon, 4-an de Novembro 2024, sian intencon maldungi 2.384 el siaj 54.000 dungitoj en Francujo”, atentigas la senatanoj, kaj tio okazas kvankam “la grupo profitis, inter 2013 kaj 2023, de 636 milionoj da eŭroj en imposta helpo kaj 1,3 miliardoj da eŭroj en reduktoj de sociaj kvotoj”.
Dum la manifestation de 18-a de septembro 2025 en Parizo : Ni impostu la miliardulojn, ne la avinjojn ! foto de Jeanne Menjoulet, CC-BY-4.0, laŭ Wikimedia Commons
Malgraŭ ilia nekapablo por konservi dungadon aŭ pagbilancon, tiuj monhelpoj nuntempe okupas unuan lokon inter la ŝtataj elspezoj : la ĉiujaraj 211 miliardoj da eŭroj superas la totalan sumon investitan en instruado, defendo kaj ŝuldopago. Granda parto de tiu publika financado troviĝas ne en la malkreskantaj kurboj de senlaboreco, sed en tiuj direktitaj al la nuboj de privataj riĉaĵoj. Inter 2013 kaj 2019, la profitoj de Carrefour altiĝis al 3,6 miliardoj da eŭroj, kaj la kompanio pagis 2,8 miliardojn al siaj akciuloj. Samperiode, la grupo profitis de 2,3 miliardoj da eŭroj en impostaj pagesceptoj per CICE. Kaj ArcelorMittal “mezume disdonis 200 milionojn da eŭroj per dividendoj ĉiujare de antaŭ jardeko tutmonde, kiam, en 2023, ĝi profitis, en Francujo, de 298 milionoj da eŭroj en monhelpoj” antaŭ ol anonci la forigon de laborpostenoj en 2025, tekstas la raporto Gay-Rietmann.
“Modernigo !”
Meze de la somera dormemo, estis du rolantoj, kiuj rimarkis, ke la arbo de “sociala fraŭdo” ne longe kaŝos la arbaron de publikaj monhelpoj por dividendoj. Unue, la ĉefministro mem. En siaj deklaroj de la pasinta 15-a de Julio, François Bayrou sugestis la eblecon, ke la ŝtato koncedus “malpli da subvencioj kontraŭ pli da libereco”. Sed la redukto de monhelpoj —ofte promesita de registaroj dezirantaj trovi kiel trudi la severŝparadon— neniam forlasis la kaŝitan aron de politikaj kapricoj. Aliflanke de la socia tavolo, la sindikatoj ankaŭ konstatis la eksplodeman naturon de la rabado, kiun faras la ŝtato por favori la mastrojn de la grandaj kompanioj. La 9-an de Aŭgusto, publikiĝis komuna komunikaĵo de la grandaj sindikataj centraloj kontraŭ la buĝeta projekto de 2026, en kiu oni komparis, jam en la unua alineo, la 211 miliardojn donacitajn al la mastraro kaj oferojn postulatajn de la salajruloj. La argumento estas konvinka. Kaj ĝi havus pli da pezo se oni iom pli disvolvus la rezonadon, ĉar la publika financado de privataj profitoj ne estas anomalio kiu devas esti korektita, nek mispaŝo kiu devas esti reĝustigita : ĝi estas kondiĉo de pluvivo de la merkata ekonomio.
La publikaj aŭtoritatoj de la tiel nomata “libera mondo” ĉiam helpis la kompaniojn eltiri profitojn, petante ties servojn aŭ pere de rektaj subvencioj, kompreneble, sed ankaŭ havigante al tiuj, kiuj alportas kapitalon, stabilan juran kadron, efektivajn infrastrukturojn, malmultekostan energion kaj kvalifikitan laborforton kiu, en Eŭropo, estas pli-malpli protektita kontraŭ la sortoŝanĝoj de la vivo. La privata sektoro kontribuas per impostoj al tiu aferstato : ĉar historie ĝi montriĝis nekapabla sin konstrui memstare. Fakte, la ŝtato senefikigas aŭ limigas sociajn movadojn kapablajn minaci interesojn de la mastroj, foje ŝtatigante industriajn sektorojn por socialigi la koston de maldungoj, kiel faris la unuaj registaroj de François Mitterrand. Sed, eĉ kiam ĝia interveno signifis ŝtatigon de la energio, transportado aŭ kredito, inter 1944 kaj 1946, la plejmulto de franca produktado daŭre estis en privataj manoj. Kaj la lernejoj de la potencularo jam instruis gvidantan klason dediĉitan poluri komunajn interesojn de la publikaj kaj privataj elitoj laŭ preteksto de la teknika progreso, ĝis tia grado ke ilia slogano “Modernigo !” baldaŭ iĝis sinonimo de socia detruo (3).
La disrabado fare de la investantoj
Tamen, ĉi tiu daŭrado maskas gravan ŝanĝiĝon. La indika planado, kiu reenkondukis la merkatan ekonomion, estis anstataŭigita, en la 1980-a jardeko, de tio, kion altrangaj oficistoj Gilles Carrez kaj Jean-Jacques Chaban-Delmas nomis “liberala publika interveno”. En la prologo de sia libro, eksĉefministro Raymond Barre, franca pioniro de novliberalismo, listigas la taskojn kiuj estas respondeco de publikaj povoj. Kaj kiu estas la unua ? “La ŝtato devas estigi favorajn kondiĉojn por la kreado de ekonomia pluso antaŭ ol distribui aŭ redistribui ĝin, kaj tiucele ĝi devas stimuli la novigon, adaptiĝan kapablon de personoj kaj flekseblecon de ekonomiaj strukturoj ; ĝi ankaŭ devas limigi la grandon de la publika sektoro de produktado, malpli fari kaj pli farigi aliajn, uzi stimulojn prefere al rektaj agoj aŭ ellaborado de regularoj” (4).
Kvar jardekojn poste, la programo kompletiĝis kaj “stimuloj” pufiĝas dum la publika sektoro disfaliĝas. Oni mem povas taksi : en Francujo, ŝtata subteno al la merkata ekonomio egalvaloris 2% de la malneta enlanda produkto (MEP) fine de la 1970-a jardeko, 3% en la jaro 2000 kaj pli ol 6% hodiaŭ —rimarkeble super la eŭropa meznombro—, kaj ĝia kresko estas inter tri- kaj kvar-oble pli rapida ol tiu de la socialaj monhelpoj (5). Fine de ĉi tiu longa postmilita periodo, embarasas diri, ke la dividendoj rekompencas la riskon prenitan de fizika aŭ jura persono investanta en la kapitalo de kompanio. La investantoj ne plu financas ekonomion : ili disrabadas ĝin. La filozofo Frédéric Lordon atentigis antaŭ dek kvin jaroj en la paĝoj de ĉi tiu ĵurnalo, ke “la kapitaloj enspezitaj de la kompanioj iĝis pli malaltaj ol la kvanto de kontanta mono ricevitaj de la akciuloj, kaj la neta kontribuo de la akciaj merkatoj al financado de la ekonomio iĝis negativa ; preskaŭ nula en Francujo (6). En 2017, ekonomikistoj de la Universitato de Lillo kalkulis kiom leviĝis la “kosto de la kapitalo” : “Por ĉiu eŭro da financado enspezita per la vendo de akcioj, la nefinancaj kompanioj devis pagi 12,62 eŭrojn en netaj dividendoj inter 1996 kaj 2014” (7).
Kaj tiu tendenco kreskadas. Pasintjare, dum la kompaniaro kvotanta en la pariza borso enspezis 11.000 milionojn da eŭroj, nur tiuj de la indico CAC-40 pagis 98.000 milionojn al posedantoj de akcioj, tri kvaronoj da ili kiel dividendoj kaj la cetero per reaĉetoj de akcioj (8). La profitoj tiel deturnitaj de la produktiva investado forvaporiĝas parte en impostparadizoj aŭ en la ne malpli artefaritaj paradizoj de vantomontra konsumado. Malgraŭ tio, ĉiuj politikaj decidoj inkliniĝas al ilia favoro : post CICE en tempo de François Hollande, la flat tax (9) sur la financaj enspezoj starigita de Emmanuel Macron maksimumigis la profitojn. La sumoj redistribuitaj al akciuloj tiam jam spertis jaran kreskon de 8% inter 2003 kaj 2017 ; nuntempe, ĝi atingas 14% (10).
Ĝuste ene de tiu aferstato oni devas konsideri tiujn famajn ĉiujarajn 211 miliardojn da eŭroj en helpoj al la profitoj : ili konfirmas la ordinaran funkciadon de sistemo fine liberigita de obstakloj. La prestiĝo de Sovetunio post ĝia venko super la nazioj kaj internacia disinfluo de la komunismo devigis Eŭropon de libera entreprenado koncedi socialajn protektojn. Post la liberigo de Francujo, potenca sindikata movado trudis al la ŝtato originalan institucion administritan de la salajruloj mem, la Socialan Sekurecon (11), por “liberigi la laboristojn el la necertecoj de la estonteco”. Nun, post la rekonstruo de la produktiva sektoro kaj nuligo de komunista minaco komence de la 1990-a jardeko, la ŝtato denove ekfunkcias por liberigi kapitalistojn el la necertecoj de la estonteco (12). De la franca Publika Banko pri Investado —paliativo de la malkuraĝo de investantoj en elstaraj sektoroj— ĝis la Ĝenerala Inspektado pri Financoj —kies membroj antaŭ longe forgesis la apartigon inter tio publika kaj privata—, kompleta administra maŝinaro mobiliziĝas profite al la merkato kaj ties gvidantoj. Ĉu financa krizo ? La ŝtato eltiras siajn bankojn el malfacila situacio (sen ŝtatigi ilin). Ĉu sankrizo ? La ŝtato pagas “kiom ajn ĝi kostu” (sen landaj relokigoj). Ĉu urtikada krizo de miliardulo kiam li vidas la pagotajn impostojn ? La ŝtato redonas preskaŭ 2 miliardojn da eŭroj per impostaj rearanĝoj en 2024 (13) —monsumon proksiman al tio, kion Vautrin volas elŝiri el profitantoj de la socialaj monhelpoj suspektindaj pri “sociala fraŭdo” kaj kiuj baldaŭ estos metitaj sub rigoran gvatadon.
Riveroj da publika mono
Analizante tiun transformiĝon de la franca kapitalismo, esploristoj Benjamin Bürbaumer kaj Nicolas Pinsard atentigas, ke ekde la 2010-a jardeko, la publika subteno al la merkata ekonomio estas pli ol 20% de la totalo de investoj en la privata sektoro (ĝi estis 33% en 2020 !), kontraŭ 5% en la 1970-a jardeko. Paralele kun la evoluo de ĉi tiu “patronado”, la kompaniaj impostoj duoniĝis de post 1985. Kaj la kvoto, kiun alportas la dungantoj al la financado de la Sociala Sekureco, malpliiĝis : de 45% en la 1970-a jardeko ĝis 30% en 2019, ĉar la mastraj kotizoj estis iom post iom anstataŭigitaj (nur parte) de impostaj rimedoj, specife la tielnomita “ĝeneraligita sociala kotizo”, pagenda de ĉiuj impostpagantoj. Tiu iom-post-ioma ŝtatigo de la Sociala Sekureco lasas la socialajn protektojn —antaŭe administritajn de la laboristoj mem surbaze de la bezonoj— dependantajn de buĝetaj rimedoj : la “deficito de la Sociala Sekureco” respondas al la parto de tiuj bezonoj kiujn la Ministrejo pri Ekonomio rifuzas financi. Tiel do, tiuj, kiuj protestas kontraŭ la buĝeto de Bayrou, ne oponas nur leĝproponon, eĉ ne registaron : ili alfrontas ekonomian reĝimon.
Kompreneble : ili alfrontas reĝimon, kiu estas en ĉiam pli radikala kontraŭdiro kun siaj propraj principoj. Longe silentigitaj kiel hontema malsano de la liberalismo, la publikaj monhelpoj al la privata sektoro hodiaŭ brilas kiel medaloj gajnitaj en la komerca milito : Bruselo verŝas riverojn da mono sur la industrioj energiaj, defendaj aŭ de duonkonduktantoj (planoj REPowerEU, ReArm Europa kaj Europa Chips Act) kaj Vaŝingtono ekde 2022 subvenciadas siajn proprajn ĉampionojn danke al Leĝo pri Redukto de la Inflacio (pluraj centoj da miloj da dolaroj en subvencioj al kompanioj) kaj Leĝo pri Integritaj Cirkvitoj (39 miliardoj da dolaroj donitaj al Intel, Samsung, ktp.). Tial The Wall Street Journal (11-an de Aŭgusto 2025) montras sian maltrankvilon pri “ŝtata kapitalismo kun usonaj karakterizaĵoj”. La internaciaj komercaj rivalecoj —pasintece intensigitaj, ĉefe, de la konkurenco de malaltaj salajroj en sudaj regnoj— hodiaŭ akriĝas inter nordaj ŝtatoj, ĉiu klopodanta kovri per oro siajn proprajn ĉampionojn.
Ĉi tiu ŝanĝiĝo malfermas breĉon kaj lasas suspekti venontajn luktojn. Fine de 2001, aliĝo de Ĉinujo al la Monda Organizaĵo pri Komerco devis kompletigi malpolitikigon de la ekonomio : nenie pluvivu ajna alternativo al libera komerco ; la ŝtato obeu la merkaton ĉie. Komence de la nova jarmilo, alimondismaj movadoj malsukcesis haltigi tiun mekanismon. Senpersonaj, senkorpaj kaj nekapteblaj, la merkatoj apenaŭ prezentis malfortaĵojn al tiuj, kiuj kontraŭstaris ilin. Kvaron da jarcento poste, renovigo de la liberala intervenismo, protektismo per ĉantaĝo kaj ĝenerala mobilizado de la ŝtato serve de privataj kompanioj signas la ciklofinon kaj donas eblecojn alfronti ilin (14), ĉar kontentigi la akciulojn nuntempe postulas uzon de danĝera ilo : la politikan regpotencon, kiu, alifoje, superregas la ekonomion. Personigita, teritoria kaj kaptebla, ĉi tiu instrumento estas objekto de luktoj : ĝuste tio, kion novliberaluloj revis eviti.
Gregory Rzepski kaj Pierre Rimbert
(1) Fabien Gay kaj Olivier Rietmann, raporto ellaborita nome de la enketa komisiono pri la uzo de publikaj monhelpoj al grandaj kompanioj kaj ties subkontraktistoj, Senato, Parizo, 1-an de Julio 2025.
(2) Aïmane Abdelsalam kaj aliaj, “Un capitalisme sous perfusion. Mesure, théories et effets macroéconomiques des aides publiques aŭ entreprises françaises”, Centro de Studoj kaj Sociologiaj kaj Ekonomiaj Esploradoj de Lillo (Clersé), 2022.
(3) Richard Kuisel, Le Capitalisme et l'État en France. Modernisation et dirigisme au XXe siècle, Gallimard, Parizo, 1984 ; Ralph Miliband, The State in Capitalist Society, Merlin Press, Londono, 1969 ; kaj François Denord, Le néo-libéralisme à la française, Agone, Marsejlo, 2016.
(4) Gilles Carrez kaj Jean-Jacques Chaban-Delmas, Pour une intervention publique libérale. L'État dans une économie de liberté, Économica, Parizo, 1983.
(5) Christophe Gouardo kaj Fabrice Lenglart, “Où réduire le poids de la dépense publique ?”, “Note d'analyse”, n-ro 74, France Stratégie, Parizo, Januaro 2019 ; Maxime Combes kaj Olivier Petitjean, “Les aides publiques ont augmenté trois fois plus vite que les aides sociales”, 10-an de Majo 2022, https://basta.media
(7) Florian Botte et al., “Le coût du capital : entre pertes et détournement de richesses. Mieŭ saisir le capital pour en mesurer le coût pour la société”, esplorraporto, Universitato de Lillo I kaj Universitato de Littoral-Côte-d'Opale , Clersé, 2017.
(8) Raporto de 2024 de la Observatorio pri Financado de la Entreprenoj fare de la Merkato, https://observatoire-financement-entreprises.com ; “Dividendes et rachats d'actions au sein du CAC 40 en 2024”, en “La Lettre Vernimmen”, n-ro 223, Januaro 2025, www.vernimmen.net
(9) (JG) Imposto pri kapitala profito per unika kvoto de 30%
(10) “Des versements de dividendes records pour les actionnaires du CAC 40 en 2024”, “Mémo économique”, n-ro 144, CGT, Montreuil, Januaro 2025.
(12) Benjamin Bürbaumer kaj Nicolas Pinsard, “The corporate welfare turn of state capitalism in France : Reassessing state intervention in the French economy,1945–2022”, Economy and Society, Londono, Junio 2025.
(13) Mathilde Feld kaj Nicolas Sansu, raporto pri la kvanto, evoluo kaj pravigo de la impostaj reguligoj, Tutlanda Asembleo, Parizo, 18-an de Junio 2025.
04/10/2025 La enhavlisto de la oktobra kajero: 195 ... Raporto pri la kongresa temo de la 110-a UK en Brno 197 ... Universala Kongreso: Internacia Esperanto-Ĥoro 198 ... Laste Aperis 199 ... Internacia Infana Kongreseto 200 ... ILEI-Kongreso 2025 – Artefarita...
Universala Esperanto-Asocio (UEA) ĝojas anonci, ke la eminenta profesoro Geoffrey Greatrex, konata esperantisto kaj universitata esploristo, estas elektita membro de la Akademio de Eŭropo (Academia Europaea), unu el la plej prestiĝaj sciencaj institucioj de la kontinento (
Bertilo Wennergren laboras pri la ĝisdatigo de Plena Ilustrita Vortaro kune kun granda teamo de diligentuloj.
La unua eldono de PIV aperis en 1970. En 1987 aperis senŝanĝa reeldono kun suplemento. Postaj eldonoj estis redaktitaj kaj kompletigitaj. En la foto la eldonoj de 1987, 2002, 2005 kaj 2020. Foto: Bertilo Wennergren.
En la prova versio de PIV jam aperas multaj klarigaj fotoj.
Ĉe ĉiu radiko en la nova PIV aperas indikilo pri ĝia ofteco.
Post dek ses jaroj “Kaj Tiel Plu” revenas per novaj versioj kaj per la ĉiama pasio. La kataluna bando prezentas sian laboraĵon “Je la kvara”. Ĉi tiu septitola bit-albumeto estis oficiale lanĉita la 30an de septembro 2025. Ĝi proponas vojaĝon tra popoloj, lingvoj kaj historioj, ĉio ĉi ligita per la internacia lingvo Esperanto.
Deklaracio de ELI pri la milito en Gaza-strio
Okaze de la KER-ekzamenoj de la 110-a Universala Kongreso de Esperanto (UK) en Brno, UEA lanĉis la Konkurson “La plej bona reganto de Esperanto”, al kiu invitis la C2-nivelajn kandidatojn, kiuj sukcese trapasos kaj la skriban kaj la parolan partojn de la ekzameno.
Legado de brajlo. Plej ofte oni legas samtempe per du fingroj. Foto: Stefan Malmesjö CC BY 2.0
Busto de Louis Braille skulptita de Étienne Leroux.
La Esperantaj literoj en brajlo.
En Esperanto per brajla skribo aperis interalie la verko 
Komputila ekrano por montri brajlan skribon, kun okpunktaj ĉeloj.
Le journaliste béninois Comlan Hugues Sossoukpé, réfugié politique au Togo, s'est rendu à Abidjan sur invitation du gouvernement ivoirien. Il y a été arrêté, à son hôtel et expulsé au Bénin. Son avocat Gameli Nouwade dénonce du banditisme judiciaire. 
Ekde 2020, seninterrompe, UEA kaj Kolombia Esperanto-Ligo (KEL) ĉefkunlaboras por ĉiujare okazigi retajn Esperanto-kursojn por hispanparolantoj. En kelkaj jaroj partneras ankaŭ TEJO kaj aliaj landaj asocioj de UEA, kiel Hispana Esperanto-Federacio kaj Meksika Esperanto-Federacio, krom aliaj grupoj. Tiu agado okazas kadre de la Amerika Komisiono de UEA ĉefe kiel informa agado, kiu tamen kontribuas ankaŭ al la instrua, reta kaj varba agadoj de UEA.
